بخشی از مقاله
چکیده
تولید و مصرف سفال گونه نقش کنده در گلابه که در سرزمین های اسلامی با نام اسگرافیاتو - - Sgrafiatto نیز شهرت دارد در تمامی سرزمین های اسلامی و از ابتدای دوران اسلامی رواج داشته است. در این میان سفال نقش کنده در گلابه در ایران بیشترین تنوع تزئینی را دارا است. لذا به منظور فهم هر چه بهتر جایگاه گونه نقش کنده در گلابه بر اساس ویژگیها، خصوصیات وجوه تشابه و تفارق میان آنها، حوزه های ششگانه ای در ایران پیشنهاد شده است. یکی از این حوزه ها، حوزه جغرافیایی-فرهنگی شرق و جنوب شرق با مراکز عمده تولیدی همچون سیرجان، لشگری بازار و جیرفت است. در این پژوهش سعی بر معرفی سفالینه گونه نقش کنده در گلابه این حوزه و ویژگیهای ساختاری و تزئینی می باشد. پژوهش حاضر بر اساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی و با روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته و نتایج حاکی از تقدم تاریخی این گونه در این منطقه و با تاکید بر ساخت زیر طبقه نقش کنده در گلابه همراه با لعاب پاشیده است.
واژه های کلیدی: حوزه فرهنگی، شرق و جنوب شرق، نقش کنده در گلابه، لشگری بازار، سیراف.
مقدمه
سفال گونه نقش کنده در گلابه - اسگرافیاتو - یکی از فراگیرترین گونههای دوران اسلامی در تمامی محوطههای جهان اسلام است. بیشتر پژوهشگران، زمان تولید و مصرف این گونه را اواخر قرن سوم هجری قمری تا حضور مغولان در سده هفتم هجری قمری می دانند. به اذعان محققین در میان تمام سرزمینهای اسلامی که این گونه رواج داشته است، ایران بیشترین تنوع را در زیرمجموعههای این گونه دارد، لذا از ابتدای مطالعات در سده نوزدهم میلادی تا کنون سعی برآن بوده است تا با ارائه دسته بندیها زیر مجموعههای این گونه در ایران، طبقه بندی های قابل تعمیم به دیگر سرزمین ها ارائه گردد. از آنجاییکه با دقت نظر در هر بخش از ایران دسته بندیهای متفاوت و با ویژگی ها و خصوصیات مجزا و قابل تفکیک دیده می شود، حوزه بندی پراکنش سفال گونه نقش کنده در گلابه در بخش های مختلف ایران فرهنگی در سده های یاد شده می تواند به شناخت هرچه بیشتر و عمیقتر مناسبات مطالعات سفالینه دوره اسلامی کمک نماید.
این امر با در نظر گرفتن میادین عمده تولیدی شناخته شده در هر بخش در مرحله نخست؛ و مطالعه قطعات سفالینه نوع نقش کنده در گلابه - اسگرافیاتو - بدست آمده از نظر آرایهبندی، مضامین استفادهشده، شیوه اجرا، اشکال و حتی رنگپردازیهای صورت گرفته در این مراکز در قالب سه سبک کلی نقش کندهخطی در گِلابه، گِلابهتراشی و سبکترکیبی نقش کندهخطی و گِلابهتراشی و زیر مجموعه های هر یک از این سبک ها در مرحله بعدی صورت گرفته است. برهمین اساس مطالعه گزارشهای کاوش و مطالعات سفالینه این مراکز در اولویت قرار گرفت. در این پژوهش که بر اساس روش توصیفی، تحلیلی صورت گرفته است سعی می شود علاوه بر معرفی حوزههای مختلف و مراکز عمده تولیدی هر حوزه؛ مطالعات گونه نقش کنده در گلابه حوزه شرق و جنوب شرق به عنوان نمونه موردی، مورد مداقه قرار گیرد.
پیشینه پژوهش
نمونهای نخستین ظروف نقش کنده در گِلابه از چین و مصر دوره قبطی - متعلق به سدههای پنجم تا هفتمم. - شناسائیشدهاند - . - Lane, 1937-8; Fehervari, 2000 در محدوده جهان اسلام نیز زاره - Sarre - برای نخستینبار در کاوشهای سامرا 1911-1913 - م. - قطعات و نمونهای ظروف نقش کنده در گِلابه را بدست آورد و در گزارش خود به عنوان دومین گروه عمده در میان گروههای پنجگانه سفالینههای سامرا نام برد . - Sarre, 1925 - بدینترتیب زمینه برای مطالعات بعدی الستر نورثج - Northedge - فراهم گردید وی مشخص نمود که این سفالینهها مربوط به حدود سدههای سوم و چهارم هجری هستند . - Northedge, 1985 - با گسترش کاوش در محوطههای اسلامی دیگر و کشف قطعات زیادی از این گونه پژوهشگرانی چون لین - - Lane نام "گونهرایج" - - Lane, 1947 یا سوستیل - Soustiel - نام"گونهسنتی جهان اسلام 65 - ، - Soustiel,1985 بدان دادند. پس از آن افرادی چون هابسون - Habson, 1932 - ، آرتور اوپهام پوپ - Pope , 1939 - ، لین و الن - Allan, 1971; Lane, 1947 - واتسون، فهروری، و گرابه - Watson, 1970; Fehervari, 2000 ; Grube, - 1976 سعی در طبقه بندی و گروه بندی آن نمودند.
متن مقاله
به منظور فهم هر چه بهتر جایگاه گونه نقش کنده در گلابه در میان حوزه های ششگانه پیشنهاد شده در ایران، ویژگیها وخصوصیات ، وجوه تشابه و یا تفارق میان آنها، میادین عمده تولیدی هر یک از حوزه ها مورد بررسی قرار میگیرد.آثار بدست آمده در حوزههای مختلف ایران در طول چند سدهای که این گونه تولید و مصرف میشدهاست، حاکی از آن است که در حوزههای مختلف ایران همزمان چند سبک از سبکهای یاد شده گونه نقش کنده در گلابه استفادهمیشدهاست. لذا مشخص نمودن محدوده جغرافیایی دقیق و خطکشی شده برای هر یک از سبکها و گروههای زیر مجموعه هر یک، امری غیر علمی و فاقد ارزش خواهد بود.
این در حالی است که سفالینههای تولید و مصرفشده در هر یک از حوزههای جغرافیایی-فرهنگی ایران دارای خصوصیات و مشخصههای ویژه خود هستند که آنان را از آثار دیگر حوزهها متمایز مینماید.با وجود پیروی از روشی یکسان در اجرای فناوریها در مناطق مختلف؛ به کارگیری نوآوریهای منطقهای در قالب مضامین، ترکیببندی نقوش و رنگهای به کار رفته که با توجه به مصالح بومآورد و خصوصیات فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی هر حوزه انجامشده، وجه تمایز میان هر یک از حوزههای تولیدی است - شاطری، . - 50-78 :1388بدینترتیب پیشنهاد میگردد سبکها و گروههای زیر مجموعه آن در قالب حوزههای جغرافیایی -فرهنگی ایران که آثار مربوط به این گونه از آن بدست آمده در نظر گرفته شوند.حوزههای جغرافیایی -فرهنگی شاخص قابل مطالعه در این راستا بدین شرح طبقهبندی میگردند :
- 1 حوزه جغرافیایی- فرهنگی شمال - کاسپین - : - مناطقی همچون آمل، الموت، جرجان - . حوزه جغرافیایی شمال ایران که در برگیرنده حوزه کاسپین بوده، میادین عمده تولیدی مهمی همچون جرجان، آمل و الموت را شامل میگردد. به دلیل اهمیت دو منطقه جرجان در تاریخ سدههای نخستین تا پنجم هجری و الموت در تاریخ قرون میانه اسلامی و حضور اسناد و مدارک مرتبط با ساخت، تولید و وجود سفالینههای نقش کنده در گلابه از این میادین تولیدی، این دو مکان الگوی مناسبی جهت بررسی سفالینههای نقش کنده این حوزه می باشند.
- 2 حوزه جغرافیایی- فرهنگی شمال غرب و غرب - مناطقی چون آقکند، یازکند، سلطانیه، شیختپه ارومیه، همدان، کنگاور، طاق بستان و تخت سلیمان - . در مورد حوزه جغرافیایی-فرهنگی شمالغرب و غرب که آن را میتوان مهمترین و غنیترین حوزه ایران از نظر وجود و حضور سفالینه نقش کنده در گلابه دانست، باید گفت کمیت، کیفیت، تنوع و گسترش این سفالینه در این حوزه نه تنها در ایران بلکه در جهان اسلام بینظیر است. سالیان درازی است که یافتههای نقش کنده در گلابه این حوزه ، موجب فخر موزههای مشهور دنیا است. یکی از ویژگیهای سفالینههای نقش کنده در گلابه در این حوزه، تنوع قابل توجه این گونه است. سفالینههای نقش کنده درگلابه با لعاب تکرنگ، دورنگ، چند رنگ، همراه با لعاب پاشیده و بیش از هر جای دیگری، سفالینههای گلابهتراشی در این منطقه ساخته و تولید میشدهاست. متأسفانه از آنجائیکه بسیاری از این ظروف از کاوشهای غیر مجاز و نه علمی بدست آمده، مشخصات مکان جغرافیایی
