بخشی از مقاله
چکیده
بناها و فضاهای مصنوع باعث جدایی ما از طبیعت میشوند تا از سویی ما را از بعضی عوامل طبیعی حفظ کنند و از سویی دیگر درجای خود گویای قلمرو انسانی باشند و این خصوصیت باعث میشود تا کالبدمان به یک شکل بیگانه تبدیل شوند که اگرچه مطلوبمان بوده است ، اما کیفیتی سرد و مصنوعی دارد. پس نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت دیده میشود که این موضوع در هنر معماری و باغ سازی ایرانی بوسیله عنصر آب که به نوعی مقدس، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است حاصل شده است. این استفاده به نوعی بوده است که پیوند معماری و منظر پیرامون از طریق این عامل مشترک حاصل شده است و فضای حوض و حوضخانه که بدین منظور شکل گرفته است به نوعی فضایی واسطه و نیمه باز و باز مابین فضای باز و بسته یا داخل و خارج است.هدف از این پژوهش شناساندن عوامل موثر در معماری سنتی ایران و به کار گیری آن در کالبد و روح معماری معاصرمان می باشد.
واژگان کلیدی: حوض ، آب،معماری سنتی ، پاکی.
مقدمه
نمود آب در معماری به عنوان عنصری اصلی و مرکزی تلقی شده و معماری در اطراف آن قرار می گیرد،شکل و فرم به مکان ها می بخشد، رابط و پیوند دهنده فضاهای مختلف به یکدیگر می شود، به صورت جاری و گذرا از داخل محیط می گذرد و یا به صورت منظرین و نمایشی نمود پیدا می کند. این گزینه ها ممکن است به صورت منفرد و یا توامان در یک محیط تجلی می یابند، اما در هر حال نشانگر ویژگی های نمادین آب است. دسترسی به منابع آب یکی از مهم ترین عوامل موثر در مکان یابی شهری مورد توجه بوده است. بررسی کلی جغرافیایی شهرهای ایران به خوبی وابستگی میان زندگی شهری و دسترسی به منابع آب را نشان می دهد. به دلیل تنوع اقلیمی و محیط طبیعی دربسیاری از مناطق از منابع آب سطحی مطمئن به دور هستند، نیاز مردم از راه منابع مختلف حاصل می شود. در فرهنگ ملی ما، آب را مظهر روشنایی دانسته اند و آن را نماد پاکی می دانند. درگذشته ای نه چندان دور، هیچ خانه ای نبود که حوضی در آن وجود نداشته باشد، حوض های زیبا و کوچک و بزرگ با کاشی های آبی فیروزه ای نماد مشخصی از زندگی در هر خانه ایرانی بود.
تعریف کلمه حوض
گودالی برای نگه داشتن آب که در زمین با سنگ یا آجر و سیمان درست می کنند و در واقع محفظهای است که معمولاً در حیاط خانهها ایجاد میکنند و در آن آب نگهداری میشود و به خنکای هوا و زیبایی منظره کمک مینماید.
تاریخچه
کاوشهای باستانشناسی ، نمونههای بسیاری از وجود حوض و کاربردهای متنوع آن را در معماری ایرانی نشان میدهد این پیشینه متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد می باشد . به این ترتیب این تاریخ نشان از اهمیت و قدمت آب در زندگی ایرانیان از گذشته تا به حال را بیان می کند .
آب در فرهنگ کهن ایرانیان
حوض و استخر در باغ های ایرانی و حتی در خانه های ایران اهمیت زیادی داشته و دارد، آب این حوض ها ذخیره ای برای آب پاشی گل و حیاط و ایوان هاست. ایرانیان همچنین در حوض ها و استخرها از فواره نیز که از ملل خارجی آموخته اند استفاده نموده اند. در برخی از مواقع یک سیب سرخ را در میان آبی که از فواره بیرون می جهید قرار می دادند و این سیب همچنان در دهانه فواره بالا و پائین می رفت در مواردی دیگری آب از دهان یک شیر بیرون می جست و به استخری که به آن متصل بود سرازیر می شد، همچنین در زیر زمین های منازل نیز مردم با ایجاد حوض های کوچک به شکل های مختلف حوضخانه می ساختند و بیشتر در تابستانهای گرم، در هوای خنک و مطبوع آن به استراحت و گفت و شنود می پرداختند. در همه دوران تاریخی معماران ما آب را در مجموعه طراحی های خود وارد می کردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی ، مذهبی و اسطوره ای را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد.
نقش آب در معماری سنتی
پیش از ظهور اسلام، در ایران، معماری در کنار آب و در دامن طبیعت بدون آنکه آن را مخدوش سازد، حضور خودرا اعلام می کند و نقش آب بیشتر تجردی است به طوری که در ایران باستان آب پیامآور روشنایی و پاکی به شمار میرفت و از ارزش زیادی برخوردار بوده است. شاید به علت اینکه ایران کشوری کمآب بوده، این مایع حیاتی از قدر و منزلتی والا برخوردار بوده است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار میگرفته، بلکه از لحاظ معنوی و روحی نیز تاثیر بسیاری داشته است. آب با قابلیتهای مختلف خود باعث گردیده که همواره در مکانهایی که ساخته دست بشر هستند، به صورتهای مختلف برای خود جا باز کند.
جنبه نمادین
آب نماد همه چیزهای است که بالقوه وجود دارند، آب در آفرینش، اساطیر، آئینها، شمایل نگاریها، جدا از ساختارهای فرهنگی، همواره یک نقش دارد، مقدم بر هر شکل و صورتی است و محمل و تکیه گاه هر آفرینش. تعابیر و معانی که در رابطه با آب مطرح است به نوعی پیوند نزدیکی با معانی ذاتی آن و نقش حیاتی اش در خشکبوم ایران داشته است .در ایران آب پیامآور روشنایی و پاکی به شمار میرفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار میگرفته، بلکه از لحاظ معنوی و روحی نیز تاثیر بسیاری داشته است.
برجسته کردن حضور آب
- 1 لبریز آب بودن حوض : اطراف حوض را از سطح آن قدری بالاتر می برند و آبرویی برایش تعبیه می کنند که مقدار آب اضافی را به خارج می برد . هرگاه ذخیره آب به حد کافی باشد ، این حوضها و استخرها همیشه لبریز آب هستند، به طوری که از یک فاصله کوتاه شخص پهنه ای بیکران از آب را مشاهده می کند.
- 2 آب این حوض ها به مصرف آشامیدن نمیرسد بلکه ذخیره ای برای آب پاشی باغ و خوابانیدن گرد و خاک حیاط و ایوانهاست.
- 3 فواره ها ی آب را در حوض های داخل و خارج خانه احداث می کردند . آب این قبیل فواره ها به وسیله یک لوله سربی تامین می گردید.
- 4 آب در استخرهای بزرگ به خاطر تیرگی و انعکاس آن مورد پسند و تحسین ایرانیان قرار میگیرد. ترجیح می دادند که آب استخر های بزرگ تیره به نظر برسد تا عمق بیشتری از آنچه هست را نشان دهد، لیکن در مواقع خاص برای زیبایی استخر ، سطح آن را با وسایل گوناگون تزیین می کردند.
- 5 هنگام عصر شمع هایی را در چلیک های کوچک قرار می دادند و بر روی آب رها میکردند.
- 6 گاهی گلبرگ های گل سرخ را بر روی آب می ریختند و با استفاده از ترکه های نرم و باریک چوب تقسیم بندی روی آن صورت می دادند و در هر قسمت از یک نوع گل استفاده می نمودند که شاید این نوع تزیین تقلیدی از طرح ها و رنگ آمیزی قالی و ریشه ای تر از آن بازنمایی باغ ایرانی بوده است.
آب و انعکاس سطح ساکن آب
انعکاس نور مانند آینه عمل میکند و پدیده های اطراف خود را با چرخش 180 درجه نمایش میدهد، همچنین انعکاس پوشش گیاهی در آب و تابش نور خورشید روی گیاهان آبزی موجود روی آب، تصویر زیبایی برای بیننده به وجود میآورد. آب در حال حرکت نیز منعکسکننده امواج نور در فضاست؛ مانند نوری که از یک جویبار روان روی برگ درختان منعکس میشود.
آب در روانشناسی
انسان مجموعهای است پیچیده از روح و ذهن و جسم. همانگونه که جسم آدمی به غذا نیازمند است، ذهن و روح او نیز طالب عناصری است که به او آرامش ببخشد. در جامعه شهری که ساختمانهای بلند و خیابانها و زندگی ماشینی همه جا را احاطه کرده است، جلوههای زیبایی و هنر، بهترین پناه برای روح خسته و آرامشطلب آدمی است.امروزه در شهرها شاهد عناصری با بافت سخت مثل بتن و … به جای عناصر طبیعی هستیم. لذا باید با بهکارگیری عناصری که بافت نرم دارند، گوشه عزلت و زیبایی فراهم کرد تا به روان انسان آرامش بخشید. این مکانها میتوانند پارکها و باغهای شهری باشند. آب یکی از این عناصر به شمار میرود و چه در حالت سکون و چه در حالت حرکت نوازشدهنده روح انسان است. حرکت و موسیقی آب، در جلوهگری بیشتر فضای سبز نقشی در خور توجه دارد. میتوان آب را به صورت جویبار و چشمه برای نقاط آرام و بی سر و صدا و به صورت آبشار و فوارههای بزرگ برای نقاط پرازدحام و شلوغ طراحی کرد.
