بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش دو رمان حوض سلطون - 1363 - و من او - 1378 - از منظر نحوة تصویر گفتمان اسلام سیاسی و بر مبناي تحلیل انتقادي گفتمان بررسی و مقایسه شدهاند. هر دو رمان فوق متعلق به گفتمانی هستند که حول دال مرکزي پیوند دین با سیاست سامان یافته و هر دو روایتی از انقلاب را در مرکز رخدادهاي خود دارند. رمان اول که در دهه اول پس از انقلاب و در تعامل با فضا و شعارهاي انقلاب و جنگ خلق شده، مبارزة طبقاتی و ایستادگی کارگران، کشاورزان، تهیدستان و نیروهاي کناري جامعه در برابر اقشار مرفه جلوهاي مقدس یافته، چرایی آن با توجه به باید و نبایدهاي دینی تبیین شده و نفس دست زدن به مبارزه با ثروتمندان موجب رستگاري در جهان دینی اثر قلمداد شده است.
در این رمان تقابل مرفه/ تهیدست مترادف دوگانهي خودي/ غیرخودي و متدین/ منافق بازنمایی شده است. مرور زمان و تغییر ارزشهاي اجتماعی به تغییري محسوس در بازنمایی گفتمان فوق در رمان دوم منجر شده است. به این ترتیب در رمان من او، که متعلق به دهه سوم پس از انقلاب و رونق اقتصادي و تسلط تکنوکراسی در جامعه است، نه تنها جدال طبقاتی تقدس خود را از دست میدهد بلکه بخش اعظم شخصیتهاي متدین و مثبت رمان، از اقشار متوسط به بالا انتخاب میشوند. همچنین بازنمایی دین بر مبناي ارزشهاي تشیع مبارز، جاي خود را به خوانشی عرفانی که گرایش به تساهل دارد داده است.
مقدمه
تحولات اجتماعی سیاسی در همه عرصههاي فرهنگی بازنمود دارد. ادبیات نیز متأثر از این تحولات، عرصهاي است براي بازنمایی رقابتهاي گفتمانی در عرصه عمومی. بدیهی است که این بازنمایی از مجراي روایت و مقتضیات روایی میگذرد و در تک تک اجزاي داستان، از گفتوگوها تا چینش صحنه، از زبان راوي تا آستانه و پایانه داستان، به انحاء مختلف خود را نشان میدهد. این امر به خصوص در آثاري که در چارچوب گفتمانی خاص شکل میگیرند پررنگتر است. تعلق خاطر نویسنده به جریانهاي مختلف گفتمانی به معناي آن نیست که متن اثر وي خالی از مجادلههاي گفتمانی بر سر تثبیت معنا خواهد بود، اما در متونی که صبغه ایدئولوژیک پررنگتري دارند، عموما میتوان مفصلبنديهاي اصلی گفتمان بر اساس آن ایدئولوژي را در متن دید.
رابطه میان ادبیات و سیاست به طور خودبهخودي و در بستر مفهوم گستردة ایدئولوژي شکل میگیرد، زیرا سیاست مؤلفهاي از موجودیت انسان اجتماعی است. در عین حال، همین انسان اجتماعی است که اصل موضوع آفرینش ادبی است. از این منظر است که به اعتقاد برشت »زیباییشناسی و ایدئولوژي پیوندي جداییناپذیر دارند« و یا گرامشی معتقد است که »ارتباطات مختلف، از ادبیات گرفته تا رسانههاي جمعی و فعالیتهایی از قبیل تفریح و ورزش، به افراد کمک میکنند تا به خود و جهان آنگونه معنا بدهند که روابط غالب در جامعه تأیید شوند و تداوم یابند.«
در پژوهش حاضر، با در نظر داشتن همین ارتباط میان گفتمانهاي سیاسیِ برسازندة اجتماع و ادبیات، دو رمانحوض سلطون - - 1363 و من او - - 1386رااز منظر تغییر در مؤلفههاي اصلی بازنمایی گفتمانی که هر دو از آن برآمدهاند تحلیل نمودهایم. این دو رمان که هر دو متعلق به جریان دینگرا و همجهت با گفتمان »اسلام سیاسی« هستند و با نگاهی همدلانه، رخدادهاي مربوط به انقلاب را روایت میکنند، با فاصله بیش از دو دهه از یکدیگر نوشته شدهاند.به این ترتیب، این مقاله بر آن است که نشان دهد در فاصله این دو دهه، کدام عناصر گفتمانی و چه نوع مفصلبندي میان این عناصر،قهرمانِ» رستگار« در این دو رمان را برساختهاند.
در اینجا، رویکردي گفتمانی به مسئله پژوهش اتخاذ شدهو تحلیل متن رمانها در زمینه بافتی آنها و از منظر ارتباط با گفتمان کلانی که این متون درون آن تولید شدهاند صورت گرفته است. در این روش، براي هر گونه تحلیلی باید دو جنبه را در نظر گرفت: رخداد ارتباطی و نظم گفتمان. یک رخداد ارتباطی نمونهاي از کاربرد زبان است؛ مثلاً در اینجا، رمان خود رویدادي ارتباطیست. نظم گفتمان نیز به ترکیببنديِ گونههاي گفتمانی در یک نهاد اجتماعی یا یک حوزهي اجتماعی باز میگردد. بدین ترتیب، تحلیل این دو رمان، جدا از نشان دادن استراتژي متنی این دو نویسنده براي برساختن جهانی داستانی که در آن نظم گفتمانی مورد نظرشان طبیعی قلمداد شده، راهی براي تحلیل دگردیسی در گفتمان کلان برسازندة آن دو نیز به شمار میرود.
»حوض سلطون« و »من او« محسن مخملباف پیش از پیروزي انقلاب چند سالی را به دلیل فعالیتهاي سیاسی در زندان گذرانده است. پس از پیروزي انقلاب اسلامی در حوزة اندیشه و هنر اسلامی فعالیت میکند. او در آغاز، به نوشتن داستان کوتاه، رمان و نمایشنامه میپردازد و پس از آن به فیلمسازي روي میآورد. او را میتوان یکی از مهمترین نظریهپردازان هنر متعهد و هنر اسلامی و نیز یکی از پرکارترین کارگردانها در دهه اول انقلاب دانست. در این سالها، آثاري هم در زمینه نقد و نظریه به چاپ رسانده است.
