بخشی از مقاله
چکیده:
شناسایی محیط وادراک فضایی بستر ارزشها، انتظارات و وجوهات آموزش معماری است، بطوریکه تشخیص و چگونگی رسیدن به این ادراک فردی، یکی از محوریترین شاخصهها درتصمیمگیریهای آموزش معماری محسوب میشود و از آنجایی که محیط تأثیرگذار براحساس وادراک دانشجویان بوده،اهمیت نقش محیط دربحثهای آموزشی مخصوصاً آموزش معماری ، بیش از پیش آشکار میشود.درک محیط جز از طریق ادراک کیفیتهای فضایی انجام نمیپذیرد و این کیفیتها میتوانندادراک فضایی را تحت تأثیر قرار داده و بهبود بخشد،لذا هرچقدراین محیطها ازلحاظ کیفیت فضایی دارای غنای بیشتری باشند، میتوانند علاوه برآموزش ضمنی بهتر، رابطه مناسبتری را با بهرهبرداران برقرار سازند.
با توجه به اینکه بناهای سنتی ازکیفیتهای فضایی بالاو شاخصه های معماری پایدار برخوردارند،استقرار فضاهای آموزشی دربناهای تاریخی میتواند با هدف استفاده حداکثرازاین کیفیتها و آموزش بهتر صورت گیرد.اما با وجود اینکه بناهای سنتی ازیک فرهنگ وریشهمشترک شکل گرفتهاند،در درون خود تفاوتهایی بایکدیگر دارندکه احساس و ادراک متفاوتی رابرای افرادمختلف به وجودمیآورد بطوریکه این احساس وادراک محیط بارضایتمندی بهرهبرداران ازفضا ودرنتیجه آموزش متفاوت آن همراه خواهد بود.این مقالهدرراستای بررسی دقیق این تفاوتهاوکشف لایههای پنهان کیفی محیطی فضاها و پاسخگویی به سؤال پژوهشی زیر انجام میگیرد:
شاخصه های کیفی فضاهای معماری که میتوانددرآموزش معماری پایدار مؤثرباشدکدام است؟
برای رسیدن به این مهم وشناسایی وجوه کیفی فضاهای سنتی تاثیرگذار بر آموزش، دانشکده هنرومعماری دانشگاه یزدباتجربهای حدود 22سال حضوردربافت تاریخی شهری وبهرهبرداری ازبناهای تاریخی متعددی ازجمله خانه رسولیان وخانه مرتاض،موردمطالعه تطبیقی قرارمیگیرند.
کلید واژهها: محیط آموزشی،شاخصه کیفی،معماری پایدار، فضاهای سنتی.
مقدمه:
یک فضای معماری با کیفیت محیطی بالا، میتواند میزان مطلوبیت و رضایتمندی و ماندگاری بهرهبردار و به وجود آوردن خاطرهای مناسب از حضور در آن محیط را که به دلپذیری میتوان تعبیر کرد، افزایش دهد.این موضوع در مورد دانشجویان هنر و معماری که بنا به اقتضاء رشته تحصیلی از همان بدو ورود به دانشگاه، نسبت به محیط حساس بوده و توجه آنها به جزئیترین عناصر فضایی نیز معطوف میشود از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به این حساسیت و تعمق دانشجویان نسبت به کیفیت فضاها لازم است هرچه بیشتر به وجوه کیفی فضا پرداخته شود وگرنه ممکن است محیط نقش خود را در تجربهی دراز مدت از دست بدهد.
همچنین با توجه به اینکه وجوه کیفی فضاها از ابعاد پیچیدهای برخوردارند، میتوان با بازشناسی وجوه کیفی بناهای قدیمی، که آن را به صورت عینی و عملی در اختیار ما قرار میدهند، ضمن بهرهبرداری در جهت آموزش معماری، محیطهای مناسبی را نیز در این راستا شکل داد.
دانشکده هنر و معماری یزد با تجربهای حدود 22 سال حضور در بافت تاریخی شهری و بهرهبرداری از بناهای قدیمی، خانههای متعددی را مورد احیاء قرار داده و تجربه نشان میدهد که ارتباط دانشجویان با هریک از این خانهها متفاوت است. میزان حضور متفاوت دانشجویان در اوقات فراغت در حیاط این خانهها، زمینهای را بهوجود میآورد تا بتوان با بررسی وجوه کیفی فضاها، علت دلپذیری بعضی از خانهها را بهدست آورد. در این راستا از بین بیش از ده خانه که مورد احیاء قرار گرفته، خانهی رسولیان و خانهی مرتاض مورد مقایسهی تطبیقی قرار میگیرند، تا در جهت پاسخ به سؤال پژوهش، وجوه کیفی و دلپذیری فضای معماری آشکار گردد.
قابلیتهای محیط و معماری در جهت آموزش:
"محیط را میتوان آن چیزی دانست که انسان را فرا گرفته است از این رو محیط را میتوان حاصل جمع فاکتورهای فاقد حیات - کالبدی، زمینی و یا جغرافیایی - ، بیوتیک - زنده - و فرهنگی دانست که با ایجاد شرایطی به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر فعالیت و حیات موجودات زنده مؤثرند. - میروکیلی،پایان نامه کارشناسی ارشد،تابستان1386،ص". - 41
آنچه از بررسی دیدگاههای نظری مربوط به محیط حاصل میشود، تأثیر آن رابر رفتار و فعالیت انسانی به رسمیت میشناسد. وجود محیط - از محیط شهر گرفته تا جزئیات فضای معماری - به عنوان عاملی در برگیرنده و بالقوه برای رفتار و مؤثر بر آن در نظریههای طراحی محیط مد نظر قرار میگیرد. محیط به عنوان یک بستر با ویژگیهای متنوع همواره توانایی تأمین رفتارهای مختلف را دارد و میتواند قابلیتها، انتخابهای رفتاری و فرصتهای زیادی را برای استفاده فراهم آورد. از این رو با به رسمیت شناختن تأثیر محیط بر رفتار و رابطه متقابل این دو میتوان محیط را جهت بهرهبرداری و استفاده از ویژگیهایش تنظیم نموده و با ارزشگذاری بر قابلیتها و امکانات محیط به نیازها پاسخ داد.
قابلیت هر چیز مادی و غیر مادی، آن دسته از خصوصیات کالبدی است که می تواند به گونه ای خاص توسط انسان یا حیوان مورد استفاده قرار گیرد . به تعبیر دیگر می توان گفت محیط در سطوح مختلف تأمین کننده رفتارهای مختلف برای موجودات زنده است. خصوصیات کالبدی موردنظر در واقع توانایی یک شیء یا یک مکان رفتاری است که آنرا برای فعالیت خاصی قابل استفاده نموده و معنا می بخشد. بنابراین قابلیت محیط در حوزه ی معماری را می توان: :"توانایی یک مکان رفتاری - رابطه ی بین محیط فیزیکی و انسان - به نیازهای گروه خاصی از استفاده کنندگان برای انجام فعالیتی مشخص تعریف نمود." نکته مهم در اینجا این است که برای پاسخگویی "قابلیت یک محیط کالبدی چه خوب و چه بد چیزی است که آن محیط با تمام ویژگی هایش از پیکره بندی کلی تا مواد و مصالح سازنده، آنرا پیشنهاد می کنند. - لنگ، جان، 1381،ص" - 92
با این رویکرد میتوان با آمادهسازی محیط زمینهی بهره برداری از قابلیتها و امکانات متنوع آن در جهت اهداف عملکردی به-عنوان مثال فعالیتهای آموزشی را فراهم نمود. این مسئله با توجه به تأثیر تجربهها، شایستگیها و نیازها و میزان شناخت مشاهدهگر در درک قابلیتهای محیط میتواند بهصورت متفاوت باشد. این موضوع در مورد بناهای تاریخی و حضور فعالیت آموزش هنر و معماری در آن میتواند اهمیتی مضاعف را نشان دهد.
با توجه به اینکه "معماری ایدهها و ارزشهایی را به وسیلهی سیستمی از علائم بصری بیان میکند. از این رو میتوان گفت: معماری میتواند از طریق مشاهده نیز در فرایند آموزش مؤثر باشد و اطلاعات را به مخاطب انتقال دهد. - فلامکی، منصور، تهران1371،ص"" - 130 معماری با محصور کردن فضا به فعالیتهای آدمی شکل و صورتی میدهد که دانش معماری از خلال و صافی آن به دست میآید و دانشی که معماری به انسان میدهد به دلیل محسوس و ملموس بودن آن، مهارت و توانایی در فهم و ایجاد فضا را علاوه بر اطلاعات انتزاعی مربوط به فضا، فرا رو میگذارد و از این طریق هر دو رویهی تجربه، دانش و مهارت معمارانه حاصل میگردد. - مندگاری ،پایان نامه کارشناسی ارشد، 1380،ص" - 21
"اگر آموزش را به عنوان یک فعالیت و رفتار انسانی بپذیریم با بررسی ویژگیها و طبیعت این فعالیت و نیازهایش از یک سو و شناخت قابلیتها و فرصتهای محیط - کالبدی اجتماعی فرهنگی - از سوی دیگر میتوان ویژگیهایی را برای ایجاد تغییر در محیط و تنظیم آن و به طور کلی به خدمت گرفتن محیط جهت بهره برداری از قابلیتهایش برای تأمین نیازهای آموزش فراهم ساخت . - مندگاری،پایان نامه کارشناسی ارشد، 1380، ص" - 52
این ویژگیها در سه سطح:1 تعینات فیزیکی فضای آموزشی 2 ظرف مناسب عملکرد 3 معماری خود به عنوان موضوع آموزش، ضمن تأکید بر نقش جایگاه محیط در فرایند آموزش، دیدگاههایی را بدست میدهد که میتواند پشتوانهای نظری بر حضور فعالیت آموزش هنر و معماری در کالبد و فضای شهری گذشته باشد.
در راستای این مهم، برای آشنایی تأثیر متقابل فضا و رفتار انسان در کالبد و فضای شهری گذشته، خانههای تاریخی دانشکده هنر و معماری یزد - معرفی نمونه های مذکور در پیوست شماره یک - مورد بررسی و مطالعه تطبیقی قرار میگیرد.زندگی مستمر در خانه رسولیان و مرتاض از یک طرف و علاقه بیشتر دانشجویان به حضور در حیاط رسولیان از طرف دیگر، این اندیشه را در ذهن ایجاد میکند که احتمالاً حیاط رسولیان واجد کیفیاتی بوده که بر ذهنیت دانشجویان اثر گذاشته و فضایی مطلوبتر در مقایسه با حیاط مرتاض بهوجود میآورد. این تحقیق در یک بررسی میدانی بهدنبال اصولی است که موجب دلپذیری فضای معماری میشود.کشف این اصول علاوه بر کمک به درک چگونگی ایجاد دلپذیری در حیاط رسولیان به عنوان یک فضای سنتی،معیارهایی جهت ایجاد کیفیات مطلوب در طراحی معماری فضاهای آموزش هنر و معماری ارائه میکند.
روش تحقیق:
با توجه به جستجویی که در کیفیتهای فضایی محیط صورت میگیرد از روش تحقیق کیفی استفاده میشود.. پس در اولین مرحله از پژوهش با تنظیم پرسشنامه شماره یک که با دو رویکرد معمارانه و روانشناسانه سعی در کشف عوامل کیفیت دهنده به محیط دارد به جمعآوری اطلاعات پرداخته میشود. بدین منظور چهار گروه: اساتید معماری، دانشجویان ترم اول و آخر کارشناسی معماری و دانشجویان نقاشی را که به واسطه تجربیات و نوع خاص آموزششان دیدگاههای متفاوتی دارند، به عنوان گروه هدف انتخاب میگردد و قبل از توزیع پرسشنامه بین این گروهها ده عدد از آنها را برای اصلاح نهایی و رفع ابهامات موجود در سوالات، پایلوت شده است.
با جمعبندی و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسشنامه شماره یک به کلمات کلیدی، که بیان کننده احساس و درک جامعه آماری از قرار گرفتن در محیط و تفاوت دو حیاط خانه رسولیان و مرتاض است، دست یافته میشود. به علت بالا بودن فراوانی هریک از سؤالات، کلمات از نظر معنایی دستهبندی شده و یک کلمه به عنوان نماینده دسته مورد نظر انتخاب میشود.
در این مرحله برای سنجش وجوه برداشت شده از پرسشنامه اول، به تنظیم پرسشنامه دوم پرداخته میشود و طیف هفت خانهای در نظر گرفته میشود که یک سر آن وجه مورد نظر و سر دیگر صفت متضاد آنمیباشد تا بدین ترتیب پرسش شوندگان در قالب قیاس، راحتتر حد مورد نظر را بسنجند. پس از جمعآوری پرسشنامهها،توزیع فراوانی پاسخها را در هر گروه به صورت مجزا و سپس به صورت کلی استخراجکردهو از روی نتایج حاصل به تحلیل فراوانیها پرداخته شدهو نتایج در قالب جدولی آورده میشود که علاوه بر تحلیل معمارانه روی هر یک از صفات مطرح شده به دسته بندی آنها نیز می پردازد. در انتها این وجوه در دو قالب بررسی میشوند:
