بخشی از مقاله
مقدمه
اســتفاده از الگوهای طبیعــی در معماری کهن یکــی از روشهای نوین طراحی در معماری معاصر اســت که توجه معمــاران را به خود جلب نموده اســت خانه یکی ازمباحث مهم درمعماری ما می باشد که کمتر به آن پرداخته شده است. نیاز به خانه در این زمان خیلی احساس می شود و می بایست با شناخت معماری گذشته و تطبیق آن با معماری این نیاز را بر طرف کرد. واژه خانه که امروز مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است،اتاق خصوصی را (وستاخ) یا گستاخ یا وثاق می نامیدند، از واژه سرا بجای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده می شده است. در جنوب ایران اصطلاح خانه سرا ( به معنی سرایی با اتاق است) مرسوم بوده است. انسان وقتی از غار بیرون آمد نیاز به سرپناهی داشت و بر
این مقاله بر مبنای طرح پژوهشی خانم "نازیلا عسکری"،پژوهشگردانشگاه آزاد اسلامی واحد رفسنجان،باشگاه پژوهشگران جوان، گروه معماری نگاشته شده است.
این اساس طبیعی است که قدیمی ترین مورد معماری، ساختمان خانه باشد. این امر از عصر حجر شروع شده و عناصر دیگرمعماری از بعد زمانی فرع برآن است. او وقتی به دشت می آید چیزی شبیه به غار می سازد.[3]طبیعــت همهجاهست
و بر هر چیز تأثیر دارد. طبیعت در تماس با موجــودات روح حیات را در آنها میدمد و امکان رویش آنها رافراهم میسازد. یکی از راهکارهای مهم طراحی چه در معماری و یا ســایر علوم و هنرها، الگو گرفتن از طبیعت بوده است. [1] لذا در پی ارائه روش های در طراحی معماری با توجه به رابطهجداییناپذیر آسایش و آرامش و اقلیم در الگوهای طبیعی مدنظر بوده اســت. در بخش نخست معماری خانه های سنتی ایران موردبررسی قرار میگیرد. در بخش دوم معنای الگو، انواع آن در طبیعت و ارتباط آن با زیبایی بیان میشود. در بخش ســوم نمونههای معماری که در آنها استفاده مناسب از طبیعت صورت گرفته است، معرفیشده و نحوه الگوبرداری آنها از طبیعت عنوان گردیده اســت و درنهایت روشهای ویــژه الگوبرداری از طبیعت از گذشــته موردبررسی قرار خواهد گرفت و روش مناســبی برای طراحی با اســتفاده از طبیعت پیشنهاد خواهد شد.
زیبایی و معماری خانه های سنتی ایران:
واژه زیبایی در فارســی بهخوبی، نیکویی، حســن، جمال، ظرافت و لطافت معنا شده است. تعریفی که لئون باتیستا آلبرتی در کتاب "به اعتبار هنر ساختمان" از زیبایی ارائه میدهد این اســت که "زیبایی تناسب (هماهنگی) اجزای مجموعه است که اگر چیزی به آن اضافه یا کم شود و یا تغییری در آن صورت گیرد، نابود خواهد شد.[9]لئون باتیســتا آلبرتی احتمالاً یکی از تأثیرگذارترین نظریه پرازان دوره رنســانس معماری ســت که باور افلاطونی را ترجیح داده اســت. وی معتقــد بــود حقیقتی بالاتر ازجهــان پدیدهها و مــادی وجود دارد و میپذیرد که هنرمندان و معماران میتوانند از طریق
پیرویشان از قوانیــن جهانی ریاضیات یا تناســبات هماهنگ، از آن حقیقت برتر در طراحــی الگوبرداری کنند. [9] او در رسالهاش با عنوان"به اعتبار هنر ســاختمان " ســه عامل اصلی را در نظریه خود نامبرده اســت: محاســبات،
طرح اولیه و موقعیت مکانی. اما آنچه برخاسته از ترکیب و ارتباط این موارد میباشد، کیفیتی برتر اســت که زیبایی در آن رخ مینماید. این کیفیت برتر را "کانســینیتاس " مینامد که هدف آن، ترکیب اجزای جدا از یکدیگر بر طبق قوانین بســیار دقیق و بر اساس طبیعتشان است. بنابراین کیفیت مخلوقات طبیعی در ظاهر نیز پاســخگوی نیازهای یکدیگر خواهد بود. وی معتقد بود همهچیز در طبیعت از طریق "کانســینیتاس" تنظیمشده اســت و هدف اصلی در طبیعت این است که هر آنچه تولید میشود در حد نهایت کامل باشد. ســخنان آلبرتی این را بیان میکند که همهچیز در طبیعت (در ارتباط بازمان و محیطش) کامل ســت و اگر کامل نباشــد خلق نخواهد شد. آلبرتی ادامه میدهد: "زیبایی از هم آهنگی اجزا در یک مجموعه ایجاد میشود، طبق تعریف محاســبات، طرح کلی و موقعیت مکانی بهعنوان "کانســینیتاس" معرفی میشود که قانون قطعی و بنیادی طبیعت اســت. این موضوع اصلی هنر ساختمان و منبع توانایی و ارزش است. هدف اولیه در طبیعت بهینهسازی و نظم در ساختارهاســت، نظمی که با گوناگونی همراه شــده اســت و معماران هنوز در حال کشــف این ویژگیها و در تلاش برای اســتفاده از آنها در طراحی هســتند. در طبیعتِمنطقِپیروی شــکل از عملکرد یا عملکرد از شــکل وجود ندارد. تنها هدف در طبیعت، بهینهسازی و خلق مجدد به همراه تنوع در شــکل اســت. این اهداف و ویژگیها در طراحی طبیعت موجب میشود که موجــودات زنده همانقدر که کارایی فوقالعادهای دارند، درنهایت زیبایی نیز باشند و نتیجهاین طراحی، ترکیب اجزای طبیعی به همراه زیبایی ست.".[9]
2
دکتر رضا سیروس صبری نیز در پژوهش خود با عنوان نقش طبیعت در طراحی بیان میدارد که: "طبیعت نیاز به طراحی هوشــمندانه برای بقــای خود دارد. طرحی هدفمند، طرحی خاص و هوشــمندانه در خلق کلیه پدیدههای طبیعی نقش اساســی داشــته اســت. چنین طراحی بهعنوان یک طرح برتر در خلق عالم میتواند راهگشای موضوع طراحی در زمینههای مختلف باشــد". [6]
طی دورههای گذشــته استفاده از نسبت طلایی از اولین نمونههای اســتفاده از طبیعت در معماری است. در نسبت طلایی یک خط یا یک مربع به قسمتهایی تقســیم میشد، بهطوریکه کوچکترین قسمت همان نســبت را با بزرگترین قسمت داشت، که بزرگترین قسمت با کل داشت. اســترازبرگ در کتاب هنر-علم مینویسد: "آثار نسبت طلایی را میتوان در هرم خئوپس و کلیســای شارتر مشــاهده نمود. همینطور در شــکل رشد گیاهان. ایده یگانگی جسم و روح، الهامبخش آن شکلهای معماری بود که به آناتومی انسان مربوط میشد و از ویژگیهای بارز یونان باســتان بود. بنایان میتوانستند مفاهیم ریاضی را به ظرایف معماری تبدیل کنند تا چشمنواز باشــند. بهاصطلاح هنر را به خاطر خلق هنر خلق میکردند."
[2]
افلاطون بیشــتر به زیبایی طبیعی فرمها توجه داشت تا طراحیهای مد روز، بر آن بود که هندســه کلید گشــاینده رازهای طبیعت علم و هنر اســت. این باور افلاطون بود که برای هــر چیزی یک مدل عالی وجود دارد و ریاضیات کلید درک و شــناخت سرشت الگو و شکل است. از طرف دیگر طبیعت اقتصادی است. ایزاک در رساله خود مطرح نموده است.
شهرستان رفسنجان در جنوب شرقی ایران و شمال غربی استان کرمان قرار دارد، از شمال به شهر بافق در استان یزد ، از جنوب به شهرستانهای بردسیر و سیرجان و از شرق به شهرستان های زرند و کرمان و از غرب به شهرستان شهر بابک محدود است و در فاصله 100 کیلومتری مرکز استان قرار دارد .
قبل ازورود به شناخت عناصرخانه به مسائلی که دررابطه با خانه بوده اند می پردازیم.
معماری سنتی خانه حاجآقا علی در شهر رفسنجان واقع در کرمان میباشد که قبل از ورود به شناخت عناصر خانه به مسائلی که در رابطه با خانه بودهاند میپردازیم. یکی از مسائل مهم مربوط به شهرسازی بوده وآن جهت قرارگیری خانه یا رون است. این مربوط به آبوهوا، طرز تابش جهت وزش (باد مطبوع، طوفان، گردباد و غیره ...) و مکان قرارگیری و جنس زمین میشده است. معماران ایرانی برای این کار از شکل ششضلعی استفاده میکردهاند. همانطوریکه میدانیم ششضلعی شکلی است که نمیتوان آنرا غلط کشید زیرا در ساخت آن از مثلث متساویالاضلاع استفادهشده و این شکل را نیز نمیتوان اشتباه کشید. پنام موضوع مهم دیگری بوده که در ساخت خانه در نظر میگرفتهاند. بهطورکلی تقرباًی به معنی عایق، یا مانعی برای رسیدن چیزی از یک جسم دیگر است. پنام در معماری دارای اهمیت زیادی است. در معماری سنتی ایران هیچ ساختمانی چه با پوشش تخت ویاسغ (منحنی) نیست که پوشش آن دو پوش نباشد، در بعضی محلها به دلیل چسبنده نبودن خاک و همینطور در دسترس قرار داشتن چوب بهاندازه نیازشان از پوشش تخت استفادهشده است، مثل ابیانه و روستاهای اطراف آن در کاشان و خیلی مکانهای دیگر از چوب استفادهنشده است. خانه حاجآقا علی با معماری زیبا و ایرانی یکی از بزرگترین و زیباترین خانههای خشتی و سنتی جهان به شمار میآید که توسط حاجآقا علی معروف به زعیم االله رفسنجانی (بزرگترین تاجر ایرانی آن دوره) در سال 1136 هجری خورشیدی بنا گردیده است. (تصویر (1
3
تصویر -1 سایت پلان و نحوه دسترسی ها (عکس سمت راست) - اندرونی بنا (عکس سمت چپ) (مأخذ: گوگل ارت)
در ساخت خانه یادشده اصول و شیوههای معماری ایرانی به کار گرفتهشده است. در هماهنگی با اقلیم منطقه و باوجود گرماینسبتاً زیاد، خشکی هوا، بادهای متغیر و وجود شنهای روان بنا حالتی درونگرا داشته و با دیوار چینهاینسبتاً بلندی محصور گردیده است، دروازهای رفیع و باعظمت ورودی این خانه باشکوه است، داخل خانه از قسمتهای مختلفی شکلگرفته است. بهطورکلی قرینهسازی و حفظ تقارن از اصولی بوده که مدنظر معمار ساختمان قرارگرفته است. (تصویر (2 خانه دارای 86 اتاق (هفت دری، پنجدری، سهدری و پستو) بوده که در 4 بخش اصلی ساختمان حوضخانه، شاهنشین، پاییزی و زمستانی احداث گردیدهاند. هندسه کلی این بنا مستطیل است که 4 حفره مستطیل شکل دیگر از آن کندهشده که این مستطیلها عرصههای مختلفی را برای این بنا ساختهاند. شماره :1 حیاط اندرونی، شماره :2 حیاط بیرونی، شماره :3 حیاطخلوت (حیاط تاج خانم)، شماره :4 (حیاطخلوت حیاط سبز). (تصویر (3
تصویر -2 حفظ تقارن در پلان تصویر -3 هندسه کلی بنا (مأخذتصاویربالا: محمودتوسلی، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران .(1381)
مشخصات فضاها:
بافت فشرده، ارتفاع سقفها، میزان فضاهای سبز و آبنماها، زاویه استقرار و درصد تنوع کاربریها به تفکیک موردبررسی قرارگرفته است.
