بخشی از مقاله
چکیده
مفهوم خانواده اشاره به ساخت و بافت و تعاملات بین اعضای خانواده است. در این تعاملات وظایف و تکالیفی نهفته است که امیر - ع - به آنها در ضمن خطبه ها و احادی ث اشاراتی داشته و در این مقاله به شکل تحلیلی دلالت های تربیتی آن برای خانواده های امروزی استخراج وبیان گردیده است و نقش های الگویی حقوقی و اجتماعی اعضای خانواده و کارکرد های آموزشی آن از نظر امیر - ع - بیان شده است که می تواند دلالتهایی برای تعلیم و تربیت داشته و علمیاتی گردد.وخانواده می تواند یک نهاد تربیتی ممتاز باشد.
کلید واژه ها: خانواده، علی - ع - ، حقوق، آموزشی، تعلیم و تربیت، فرزندان
مقدمه
تداوم نسل از ضرورت های آفرینش و خلقت است تشکیل خانواده برای تداوم و بقای نسل امری ضروری می باشد. »الزوجه الصالحه احد الکسبین« - مستدرک الوسائل،ج 14، ص - 172 امام علی - ع - همسر شایسته را یکی از دو کسب می داند و خیر و سعادت آدمی را در گروه آن می داند.در پرتو ازدواج حیات اجتماعی و حیات فردی انسان شکل می گیرد در بعد اجتماعی تعامل در ارتباط با هم نوع خود و بهره مندی از زندگی اجتماعی در پرتو ازدواج شکل می گیرد. و در بعد فردی نیز با تداوم نسل و حمایت و پشتیبانی های فردی وتأمین نیازهای روحی و روانی و فیزیولوژی صرفاً در پرتو تشکیل خانواده تأمین می گردد.نهاد خانواده کارکردهای آموزشی، فردی،اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارند که در ادامه به آنها اشاره ای خواهیم داشت.
مفاهیم خانه و خانواده از دیدگاه امیرالمومنین - ع -
در زبان امیر - ع - خانه به مکانی گفته می شود که به وسیله تعابیری چون بیت دار منزل، مسکن مأوا و ... بیان شده خانه مأمنی برای امنیت جایگاهی برای استراحت، محلی برای اندیشیدن، مرکزی برای استفاده از اوقات و تلاش برای بهره مندی از لذایذ مشروع می باشد.راغب در مفردات می نویسد البیت المسکن سواءٌ کان من شقراً و مَدرٍ؛ بیت همان مسکن است چه از خاک و گل ساخته شود و چه از چادر و خیمه و بیوت به معنی سراپرده ها، خیمه ها می باشد.در معنای بیت حفاظ داری و مرزداری استنباط می شود و اهل بیت از صدمات و آسیب ها و حملات بیرونی حفظ می شوند.
علی - ع - به اهل بیت پیامبر - ص - - قرآن کریم، خ 132، خزانه مملکت، خ 118، خانه پروردگار نامه47 و قبر خ 156و وجود آدمی خ - 16 تعبیر عام بیت یا خانه را بکار برده است و تعابیر استعاره ای و کتابه ای را در نظر داشته اند. وتعبیر دیگری که امیر - ع - بکار برده اند لفظ »منزل» «دار« می باشد منزل به معنی جایی که آدمی در آن فرود می آید.نزول حوادث بر گذشتگان خطبه 108 و 88، نزل مرگ خ 132 و نزل وحی خ 234 و نزول قرآن کریم خ 85 ، یاتشبیه دنیا به عنوان یک منزل و اُحذرکم الدنیا فَانها منزل قلعه ،خ 112 به عنوان مکانی که باید بزودی از آن عبور کرد تعبیر منزل استفاده شده است.و تعبیر دار نیز برای دنیا خبرای62 هر خانه ای اهلی است؛ لِکلﱠ دارٍ اهلها خ55، و قیامت را خانه قرار می داند - دارالقرار، خ . - 132
مفاهیم استعاره ای اعضای خانواده
امیر - ع - به عیال مندی دنیا و آخرت استعاره داشته استالاو ان الدنیا قد ولت ... و انﱠ الاخره قد اقبلت و لِکل منها بنون، خ 42 دنیا به شما روی برگردانده و اخرت به شما روی می آورد، برای هر یک از دنیا و آخرت فرزندانی می باشد شما ای مردم از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید زیرا هر فرزندی در روز قیامت به مادرش ملحق می شود.تشبیه دنیا دوستان را به بچه ای که بهتانپسمادر چسپیده در حالی که شیرش خشکیده است ؛ یرتضعون اُمّاً قد فصلت خ22، اشاره مولا به کم شدن منابع دنیوی که امروز این تعبیر بیش از هر زمان دیگر رساتر و ملموس تر است محدودیت منابع آب معادن و جنگل .... محیط زیست و منابع طبیعی و ... .علی - ع - افراد سست عنصر وبی اراده را که در اصلاح امور خود نمی کوشند و به جهاد و تلاش توجه نمی نمایند به شبه مرد و مردنماو عروس حجله نشین تشبیه می کند یا اشباه الرجال و الارجالُ حلوم الاطفال و عقول ربات الحجال ، خ .27امیر - ع - کل دنیا را به خانه تشبیه می کند و کل اخرت را به خانه ای دیگر و برای آنها مرزهای کنایه ای معین می کند در مورد دنیا چهار مرز و حریم را تعریف می کند.
اول: مرز آفت ها مانند بیماری ها و مرض ها و آسیب های فردی و اجتماعی و ...
دوم: مرز مصیبت ها مرگ فرزندان پدر و مادر و غیره
سوم: مرز هوسها و وسوسه نفس و خواست های نامشروع
چهارم: مرز شیطان و گمراهی های آن و اهل بیت دنیا را گرفتار اعمال خود می داند.
و تجمع هذه الدار حدود اربعه الحد الاول نیتهی الی دواعی الافات والحدوالثانی ینتهی الی دواعی المصیبات والحد الثالث ینهی الی الهدی المردی والحد الرابع ینتهی الی الشیطان ویالمغ و فیهُ شِرع باب هذه الدار - نامه - 3
خانه داری و خانه دار
امیر - ع - تعابیری درخصوص مرد و زن به کار برده است که به ظاهر متفاوت است اولین نکته زن را سنگردار معرفی کرده است و خانه را سنگر معرفی کرده است و المرأه سیده اهلهازن بانو مدیر و پادشاه خانه است معمولاً اگر مملکتی سقوط کند رهبر و زمامدار را بازخواست می کنند و اگر خانواده سقوط کند یقه زن را می گیرند بچه ها را زن تربیت میکند بنابر تحقیقات تربیتی قریب هفتاد درصد از پایه های شخصیتی افراد قبل از هفت سالگی شکل می گیرد در قبل از هفت سالگی نقش مادر در تربیت اساسی است و فرزندان بیشترین تعامل را با مادر دارند در مورد زن دیدگاههای متفاوتی وجود دارد.
در نهج البلاغه علی - ع - زن را آفریده خدا و درخور احترام و لایق وصول به مقام قرب الهی می داند ابتداء در مورد جنبه های مثبت زن صحبت می کند در سرزنش جاهلاان قبل از اسلام می گوید این لکه ننگ بر دامن مردان بود که به زنان زور می گفتند و او را گرسنه نگه می داشتند در حالیکه ما مأموریم از آزردن زنان بپرهیزیم گر چه زن مشرک باشد - نامه - 14 مراقبت از زن را وظیفه خود می داند دست و پنجه نرم کردن و زور آزمایی با زن را روا نمی داند و او را به گل تشبیه نموده است که وظیفه انسان حفاظت و مراقبت از آنهاست ، فأن المرأه ریحانه و لیس بالقهرمانه - نامه - 31
کارکرد الگویی خانواده در تعلیم و تربیت
اسلام برای هدایت خانواده و جهت دهی آنان به سوی رشد شخصیت هایی چون پیامبر - ص - ائمه - ع - ، را به عنوان اسوه شاهد و شهید معرفی فرمود تا مردم با مطالعه ی سیره و سننتشان راه و رسم زندگی خود را بیابند و در آن وادی گام بردارند.الگوگیری از خاندان پیامبر را توصیه می نماید انظرو اهل بیت نبیکم خاندان پیامبر خود را با دیده ژرف بنگرید خود را همسویی با آنان ملزم نماید و گام بر جای قدمشان بگذارید... - خطبه - 96 علی - ع - در خطبه 234 از خانواده های اصیل نمونه یاد می برد که در طول تاریخ اصالت خود را حفظ کرده اند و خیر آفرینی داشته اند و از ما می خواهد در خط آنها قرار بگیریم از خانواده های ابراهیم - ع - یاد می کند دو خانواده بزرگ پیامبران از نسل ابراهیم خانواده ای اسماعیل و خانواده اسحق متذکر می شود »فاعتبرو بحال ولد اسماعیل و بنی اسحاق و بنی اسرائیل علیهم السلام« - خ 243 ، بند - 46
عبرت بگیرید از نسل پیامبران ابراهیمی که اسماعیل و اسحاق است روش و درس یادبگیرد و خانواده آنها را الگو قرار دهیدخانواده مهم است اما مطلق نیست. در قصار 90 می گوید از عوامل فتنه انگیز و گمراه کننده به خدا پناه ببرید و یکی از آنها می تواند اعضای خانواده باشد..»انما اموالکم و اولادکم فتنه « - انفال ، - 28 امیر - ع - از دو گروه خانواده نام می برد یک گروه خانواده ای هستند که اصیل هستند یک عمر خیر آفرینی داشته اند و درخدمت مردم بوده اند و فرزندان راه و رسم پدر را ادامه داده اند از بنی هاشم و از بنی امیه یاد می کند و به تفاوت آنها اشاره دارد »لیس امیه کهاشم و لاحرب لعبدالمطلب لاابوسفیان کابی طالب« - نامه 17، بند - 4 آن حضرت خانواده را رکن دین می داند پیامبر و خانواده اش رکن دین هستند و مایه حیات دانش و آگاهی بودند عیش العلم و ازبین برنده جهل و نادانی بودند موت الجهل.
کارکرد اقتصادی خانواده بر اساس دید و بینش اسلامی نفقه اهل خانه بر عهده مردان است اگر چه زنان مالک درآمدهای بسیار باشند به علاوه فرزندان نیز تا روزی که به توان و قدرت کسب درآمد و تشکیل زندگی مستقل نرسیده باشند هم چنان باید از نفقه رسانی بهره مند گردند.»المؤمن الثلا ساعات.. و ساعهُ یدم معاشه « - نهج البلاغه، قصار - 382 اصل بر این است که آدمی اوقات شبانه روز خود را به سه بخش یک بخش آن را برای کار و فعالیت اقتصادی اختصاص می دهد.
