بخشی از مقاله
چکیده:
بی گمان خشکسالیها از جمله اصلی ترین و قدیمی ترین بلاهای طبیعی به شمار میروند که انسان از زمانهای بسیار دور با آنها آشنایی پیداکرده استاین. پدیده تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد و یکی از پدیده های آب و هوایی و از بلایایی مهم طبیعی به شمار می رود که علی رغم تلفات کم انسانی، خسارتهای اقتصادی و اجتماعی زیادی را در برداشته و دارد. یکی از راه های تعدیل خشکسالی، ارزیابی آن بر اساس شاخص هایی است که بتوان بر اساس آن میزان شدت و فراوانی این رخداد اقلیمی را در یک منطقه تعیین نمود. در پژوهش حاضر با استفاده از شاخص ناهنجاری بارشٌ - RAI - وضعیت خشکسالی در ایستگاه پیرانشهر در طول دوره 30 ساله - 1388-1358 - مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به بررسی و تحلیلهای انجام شده بر روی ایستگاه مورد مطالعه می توان نتیجه گرفت که در این شهرستان بیشتر بارش مربوط به نیمسال دوم سال و فصول سرد سال می باشد، در شاخص مورد نظر شدت درجات با درجه سختی 3 سال خشکسالی شدید و 3 سال خشک سالی بسیار شدید مشاهده گردیده است، که لازمه اتخاذ تدابیر و راهبردهای ویژه ضروری است.
کلمات کلیدی:خشکسالی، پیرانشهر، امنیت غذایی، ناهنجاری بارشRAI
مقدمه
از ابتدای شکل گیری تمدن انسانی تا کنون، همواره خشکسالی تاثیراتی شدید و گاهی فاجعه آمیز بر فعالیتهای حیاتی انسان داشته است. خشکسالی به خودی خود یک بلا - فاجعه - محسوب نمی شود، بلکه تاثیر آن بر مردم و محیط زیست است که فاجعه آمیز بودن یا نبودن آن را مشخص می کند، بنابر این نکته کلیدی درباره خشکسالی،درک ابعاد طبیعی و اجتماعی آن است - ویلهایت،2000،ص . - 697 کمبود آب و خشکسالی از بزرگترین چالشهایی می باشند که توسعه کشاورزی کشور در حال و آینده با آن مواجه خواهد بود. برآورد نیازهای غذایی نشان می دهند که اگر اقداماتی در جهت الگوهای مناسب کشت، افزایش راندمان آبیاری، کاهش ضایعات پس از برداشت محصول، مدیریت مناسب اراضی و علاوه بر تمام این موارد، اگر استراتژی مناسب برای مدیریت آب و آمادگی کاهش اثرات خشکسالی در بخش کشاورزی اتخاذ نشود، پتانسیل های آب و زمین کشور نیازهای غذایی کشور را تامین نمی کند.
به طور کلی خشکسالی عبارت است از: کاهش رطوبت در سطحی وسیع که به پوشش گیاهی، حیوانات و مردم آسیب می زند - دراکوپ، 1980، ص . - 229 خشکسالی هم در مناطق کم بارش و هم در مناطق پر بارش رخ می دهد - همان، ص . - 299 این پدیده در شرایط متوسط تعادل بین بارش، تبخیر و تعرق در منطقه ای خاص روی می دهد. این شرایط میانگین، شرایط نرمال نامیده می شود. با این حال، میانگین بارش، شاخص آماری مناسبی برای مشخصه های بارش به خصوص در مناطق خشک تر فراهم نمی سازد. خشکسالی بیشتر از اینکه یک وضعیت اقلیمی غیر نرمال تلقی شود، بخش نرمال اقلیمی یک منطقه محسوب می شود - گلانتز، 2003، ص . - 299
غیر نرمال محسوب شدن خشکسالی باعث شده است تا بسیاری از صاحب نظران و سیاست گذاران، این پدیده پیچیده را یک رویداد غیر قابل پیش بینی بدانند - ویلهایت، 2000، ص. - 712 همین امر باعث می شود، بسیاری از جوامع، اکوسیستمها و بخشهای اقتصادی در معرض خطر جدی قرار گیرند. خشکسالی از جمله بلایای طبیعی است که در مقایسه با مخاطرات نظیر بارشهای سنگین و سیلاب ها، به طور خزنده و بطئی شکل گرفته و گسترش می یابد. واژه خسکسالی برای اکثر مردم دنیا واژه دیرینه ی است، با این وجود هر کدام از آن ها تصور خاصی از این کلمه در ذهن خود دارند؛ گیاهان رنگ باخته و پژمرده، بسترهای خشکیده رودخانه ها، آتش سوزی بوته زارها و جنگل ها، کاهش ذخیره مخازن آبی و تهی شدن چاه ها و یا به طور غیر مستقیم مسائلی مانند: افزایش قیمت محصولات غذایی، افزایش ارزش آب مصرفی یا افزایش قیمت انرژی در صورت محدودیت تامین آن از طریق نیروگاه های آبی - فلیک، . - 2004
دانشمندان، پدیده های اقلیمی به ویژه خشکسالی های متوالی و شدید را مهمترین عامل بیابان زایی و گسترش آن به ویژه در مناطق خاورمیانه، شمال آفریقا، استرالیا و آمریکای لاتین می دانند - کنت، 1999، ص - 81 استراتژی تلفیق مدیریت آب و مدیریت خشکسالی برای بخش کشاورزی، مشارکت دستگاههای مختلف را می طلبد. استراتژی مرتبط با جبران اثرات خشکسالی با مدیریت و برنامه ریزی استراتژیک آب مرتبط می باشد که شامل دو نوع اقدام میباشد که هر دو برای کاهش کوتاه مدت و طولانی مدت خشکسالی برنامهریزی میشود. اقدامات بلند مدت با کاهش آسیب پذیری سیستمهای عرضه آب در بخش کشاورزی منجر می شود.
افزایش ذخیره آب با استفاده از تکنولوژیهای مناسب و تغذیه مجدد آب های زیر زمینی مثال هایی از این اقدامات بلند مدت می باشند. اقدامات کوتاه مدت شامل اجرای برنامه حوادث غیرمترقبه میباشد. برنامه ریزی استفاده از منابع آب بایستی بر اساس اصول مدیریت عرضه، مدیریت تقاضا و به منظور حداقل رساندن خسارت خشکسالی باشد. بی گمان خشکسالیها از جمله اصلی ترین و قدیمی ترین بلاهای طبیعی به شمار میروند که انسان از زمانهای بسیار دور با آنها آشنایی پیداکردهاست. داستان حضرت یوسف در قرآن کریم در مورد خشکسالی مصر باستان - سوره یوسف، آیه های 43 تا 49 - ، و وجود مراسمات خاص در میان قبایل و مردمان نواحی مختلف دنیا در مواقع عدم باران و خشکسالی گویای این مطلب هستند.
خشکسالی در دوره معاصر نیز مورد توجه دانشمندان و محققین قرارگرفته و به اهمیت موضوع پی برده اند و به صورت علمی به بررسی موضوع پرداخته اند، ازجمله ترنت وایت - 1948 - ، کوپن - 1931 - ، و کنراد - 1950 - که روشهای مختلف طبقهبندی را ارائه دادهاند. پالمر - 1946 - محقق آمریکایی، اولین نفری بود که به صورت علمی و با استفاده از روشهای علمی به بررسی مسئله خشکسالی تحت عنوان خشکسالی هواشناسی پرداختهاند. پژوهش های Palmerدر خصوص خشکسالی از جمله نخستین پژوهش هایی است که خشکسالی را کمبود رطوبت مستمر و غیر طبیعی - منظور انحراف از شرایط یا میانگین دراز مدت پارامتر های هوا شناسی - دانسته است.
هریست و همکاران - - 1966 نیز تحقیقاتی را در زمینه خشکسالی هواشناسی انجام دادند که بعد ها توسط موهان و رانگاچاریا - 1991 - تکمیل گردید .در زمینه تناوب خشکسالی ها ، ضرایبی را محاسبه می کنند. چنانچه "فیتز پاتریک"، " کریشنگ" و ترسون ولگ" به منظور بررسی نحوه گذر به سمت دوره های خشک طولانی و جلوگیری از خشکسالی با بهره گیری از مدل مارکوف در استرالیا به پیش گویی پرداختند - به نقل از خالدی، 1374، صص. - 97-99 و می توان به کارهای هاپکینز و رابی لارد - 1964 - ، گریگورتن - 1966 - ، فیرهرم و دین بارک - 1967 - ، تودوروویچ و ول هایزر - 1974 - استیم - 1980 - گای و همکاران - - 1998 واید و گومز - 1999 - استافورد و همکاران - 2000 - هوگس و ساندرز - 2002 - بکله - 2002 - دومونکوس - 2003 - سونگ و همکاران - 2003 - هورواث و بیتو - 2007 - ، لی و همکاران - - 2007 اشاره کرد.در داخل کشور نیز افرادی همچون خوش اخلاق - 1376 - ذوالفقاری، - 1377 - قطره سامانی - 1379 - عزیزی - 1379 - پرهمت و همکاران - 1379 - ، ساری صراف و ریحانی نیا - 1379 - ، کیخائی و محمدی - 1379 - ، حجازی زاده و شیر خانی - - 1384 اختری و همکاران - 1385 - یوسفی و همکاران - 1386 - و مساعدی و همکاران - 1378 - در این زمینه مطالعاتی انجام داده اند.
مواد و روش ها منطقه مورد مطالعه
شهرستان پیرانشهر در ناحیه ای کوهستانی واقع شده است - شکل - 1 که هرچه به سوی غرب پیش رویم، بر بلندی کوههای آن افزوده می شود. کوههای حاجی ابراهیم 550/3 - متر - ، سوره دال 304/3 - متر - ، بزان 226/3 - متر - و برزین 150/3 - متر - بلندترین کوههای این شهرستان به شمار می روند - جعفری،. - 1379 از این بلندیهای برف گیر رودهای پرآبی سرچشمه می گیرند که مهم ترین آنها، زاب کوچک یا کلاس است. این رودخانه که از بلندیهای اطراف پیرانشهر سرچشمه می گیرد، در ابتدا به نام رودخانه لاوین خوانده می شود، اما با پیوستن به رودخانه گده در جنوب پیرانشهر، زاب کوچک یا کلاس نام می گیرد - افشین، - 1373 آب و هوای این شهر در ناحیه شمالی ، دارای آب و هوای نسبتا سرد و در نواحی جنوبی دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است .
رژیم بارندگی پیرانشهر مدیترانه ای است و اکثر بارندگیها در ماههای سرد سال و اوائل بهار ریزش می نماید و فصل خشک منطبق بر ماههای گرم سال است . منشا اصلی بارندگیهای پیرانشهر ، سیستم های هواشناسی برخاسته از مرکز کم فشار مدیترانه ای و دریای سیاه است - سازمان هواشناسی ، . - 1380 میزان بارش در این شهرستان از غرب به شرق کاهش می یابد که علت آن وجود دیواره های کوهستانی ناحیه است که از نفوذ جریان هایی که از غرب به فلات آورده می شود جلوگیری می کند - نشریه پیام جغرافیا ، . - 1387
پیرانشهر در زمره شهرهایی است که تغییرات آب و هوایی و اصولا عبور و گذر فصل ها در آن به آرامی و به طور تدریجی صورت گرفته و نفوذ سرمای زمستان در فصل بهار نیز به چشم می خورد . زمستان سرد و سخت به آرامی به بهار نسبتا سرد و خنک می گراید و از هوای تابستانی معتدل برخوردار می باشد و با آغاز پاییز به سرعت به استقبال زمستان می شتابد - سازمان هواشناسی ، . - 1380 متوسط دما در این شهرستان 13/1 درجه سانتیگراد ، متوسط رطوبت 51 درصد و متوسط بارش در این شهرستان 627/7 میلی متر می باشد . به طور متوسط در پیرانشهر 65 روز پوشیده از ابر می باشد و مجموع تعداد روزهای همراه با یخبندان در پیرانشهر معادل 104 روز است - سازمان هواشناسی ، - 1380
