بخشی از مقاله
چکیده
آموش و پرورش نو، پویا، سرزنده، خودکفا و مستقل بر روي انسانها – آینده سازان – سرمایهگذاري میکند، زمینهي بروز استعدادها را فراهم و در نهایت آنها را شکوفا و پرورش میدهد، دانشآموزان را خلّاق میسازد. خلّاقیت دانشآموزان، آیندهي جامعهي مترقّی را تضمین میسازد. خلّاقیت، خلق کردن است؛ خلق کردن چیزها و ایدههاي نو، یا تکامل یافتهي چیزها و ایدههاي که از قبل موجود بوده است. براي آموزش و پرورش خلاقیت در دانشآموزان باید این نکات را به کار بست: محدود نساختن تجارب دانشآموزان به موقعیتهاي خاص، ارزش قائل شدن به طرح سؤالها و اندیشههاي بدیع و غیر معمول دانشآموزان، قرار دادن فرصتهاي یادگیري در اختیار دانشآموزان، توجه به دانشآموزان بر اساس تفاوتهاي فردي، معرّفی رفتارهاي افراد خلّاق براي دانش آموزان جهت الگو قرار دادن، استفاده از روشهاي بالا برندهي سطح آفرینندگی و خلّاقیت.
کلیدواژهها: آموزش و پرورش، دانشآموزان، خلاقیت.
مقدمه
خداوند متعال خلّاق انسانهاست. پس به یقین میتوان گفت که جانشین خودش را بر روي کرهي خاکی خلّاق آفریده است. بر انسان قواي تفکّر و تعقّل بخشیده است. عالم و موجودات عالم را به خاطر این قوا مسخّر او گردانیده است. به خاطر همین قوا است که انسان ابداع میکند، کشف میکند، اختراع میکند و... آري، خلّاقیت و آفرینندگی در وجود انسان ریشه دوانیده است. چرا که با استفاده از این قوا، میتواند نیازهاي خود و یک دیگر را برطرف سازد؛ از امکانات موجود به طور شایسته و مطلوب استفاده کند، وقت و زمان را غنیمت شمارد و...» تمام کودکان نمونههاي خارقالعادهاي هستند. تمام کودکان میتوانند خلّاق بوده و در بزرگی نیز میتوانند خلّاق باقی بمانند. - « قاسم زاده و ...؛ - 13 :1388 بر همگان واضح و آشکار است که یکی از دلایل اصلی توسعه و پیشرفت جوامع پیشرفته، آموزش و پرورش آن جامعه است.
برنامه ریزان آینده ساز که از آنان به عنوان مهندسان اجتماعی یاد می شود، معتقدند:» اجتماع را انسانها می سازد و انسانها را آموزش و پرورش. - «فیوضات؛ - 18: 1390قطعاً این مطلب براي اثبات اندیشهي نگارندگان، دلیلی متقنی باشد. اگر کشوري براي رسیدن به اهداف آرمانی خود، به طور مطلوب در نهاد آموزش و پرورش خویش سرمایهگذاري کرده باشد، به یقین در تمام زمینهها پیشرفت قابل ملاحظهاي خواهد داشت. آموش و پرورش نو، پویا، سرزنده، خودکفا و مستقل بر روي انسانها – آینده سازان – سرمایهگذاري میکند، زمینهي بروز استعدادها را فراهم و در نهایت آنها را شکوفا و پرورش میدهد، دانش آموزان را خلّاق می سازد.
خلّاقیت دانشآموزان، آیندهي جامعهي مترقّی را تضمین میسازد. در این دهکدهي جهانی و در این عصر انفجار اطّلاعات، اگر میخواهیم از قافلهي پیشرفت و ترّقی عقب نمانیم، باید آموزش و پرورش خلّاقیت را در دانشآموزان، سرلوحهي اهداف آرمانی خود و آموزش و پرورش بدانیم؛ تا در آینده بتوانیم نیروهاي متفکّر، خلّاق و کارآمدتري داشته باشیم. چرا که براي به حرکت درآوردن موتور پیشرفت جامعه، به افراد خلّاق، متفکّر، علاقمند، دلسوز، مسئول و... نیاز است.در این مقاله، هدف نگارندگان بر آن است که ابتدا تعریف روشنی از خلّاقیت ارائه نمایند؛ سپس به بیان ویژگیهاي مشخّص افراد خلّاق و در نهایت مشخّص سازد که چگونه میتوان خلّاقیت را در دانشآموزان آموزش و پرورش داد؟
خلاقیت چیست؟
قبل از شروع بحث، لازم است که از خلّاقیت - creativity - که در بیشتر مواقع به عنوان آفرینندگی از آن یاد می شود؛ تعریفی جامع و درستی ارائه گردد. در صفحهي 7 دستورالعمل » پرورش خلّاقیت دانش آموزان با رویکرد اصلاح الگوي مصرف« که در پاییز 1389 به مدارس استان زنجان ارسال شده بود، آمده است:
-» خلّاقیت، حلّ یک مشکل یا سلسلهاي از مسائل کوچک و بزرگ میباشد. -خلّاقیت، تحولات دامنهدار و جهتدار در فکر و اندیشهي انسانها به طوري که فرد توانایی ترکیب عوامل قبلی را به طریق جدید به دست آورد.
-خلّاقیت به معناي به کارگیري تواناییهاي ذهنی براي به وجود آوردن اندیشه، فکر و مفهوم جدید.
-خلّاقیت به معناي توانایی ترکیب ایدهها در یک روش منحصر به فرد با ایجاد پیوستگی بین ایدهها.
-در فرهنگ دهخدا خلّاقیت در لغت به معنی آفرینندگی، نوآوري و بداعت آمده و صاحبنظران خلّاقیت را در مفهوم علمی و فنّی شامل فرایندهاي ذهنی که منجر به حل مسأله، ایدههاي مفهوم سازي و شکلهاي هنري میگردد که بیهمتا و بدیع میباشد.« » آفرینندگی: توانایی اندیشیدن دربارهي امور به راههاي تازه و غیرمعمول و رسیدن به راهحلهاي منحصر به فرد براي مسائل.«
- سیف؛ - 397 : 1387
گیلفورد معتقد است که ویژگی مهم آفرینندگی، تفکّر واگرا است.» گیلفورد خلاقیت را نوعی توانایی فکر دانسته است و تفکّر خلّاق را که منجر به خلاقیت میشود، یکی از انواع تفکّر - تفکّر واگرا - میداند. وي معتقد است که در این تفکر، اطلاعات به صورتی که ارتباطی به مطالب گذشته داشته باشد شناخته شده، محصولی جدید ایجاد میکند - «آرمند؛ . - 101 :1373 در تفکّر واگرا نتیجهي تفکّر از قبل معلوم نیست؛ در حالی که در تفکّر همگرا، نتیجهي تفکّر از قبل معلوم و قابل پیشبینی است. در تفکّر واگرا است که انسان با توجه به شناخت خود دربارهي امور و مسائل جدید و خاص، شروع به ایدهسازي و بیان آن میکند. با توجه به تعاریف بالا، میتوان گفت که: خلّاقیت، خلق کردن است؛ خلق کردن چیزها و ایدههاي نو، یا تکامل یافتهي چیزها و ایدههاي که از قبل موجود بوده است.
خلّاقیت و آفرینندگی در وجود انسانها وجود دارد و مختص انسانهاي باهوش و استثنائی نیست. متأسفانه در جامعهي کنونی ما – در میان عام مردم - به این صورت جا افتاده است که خلّاق بودن یک فرد، دلیلی بر باهوش و با استعداد بودن آن فرد است. میزان خلّاقیت در همهي انسانها به یک حد و اندازه نیست؛ چرا که در بروز و پرورش خلّاقیت، والدین، تغذیه، محیط، همسالان و دوستان و... نقش دارند. خلّاقیت را نباید با ابداع و نوآوري یکی کرد. چرا که ابداع، شَکل عالی و پیچیدهي خلّاقیت است. ابداع یعنی از عدم به وجود آوردن است، آفریدن از نیستی است؛ در حالی که خلّاقیت، شَکل تکامل یافتهي ابزار و ایدههاي گذشته است. در این قسمت به صورت خلاصهوار به نتایج چند نمونه از تحقیقات صورت گرفته در پیرامون موضوع خلاقیت به عنوان پیشینهي تحقیق اشاره میشود:
-1 نتیجهي مقالهاي که با عنوان » تأثیر محیط هنري بر خلاقیت دانشآموزان« صورت گرفته است؛ به این شرح است: » نتایج حاصل از آزمونهاي کمی نشان دهندهي آن است که حضور دانشآموزان در فضاي هنري باعث افزایش خلاقیت ایشان شده است، از این رو میتوان رابطهي معناداري را میان حال و هواي هنري کلاس درس و افزایش خلاقیت پیش بینی نمود. نتایج حاصل از تحقیق به صراحت تأکید میکند که بایستی از هنر به عنوان یک عامل تعیین کننده در بهبود کیفیت کلاسهاي درس استفاده کرد.« - مهدوينژاد و... ، - 140 :1392
-2 مقالهاي با عنوان » راههاي پرورش خلاقیت« انجام شده است که براي پرورش خلاقیت، الگوهاي خاصی را به این شرح ارائهنموده است:» جست و جوي عدم شباهتها، پیشبینی کردن - مطلوب اندیشی - ، جست و جوي نقد دیگران، تحلیل مسائل در جزئیات، استفاده از تمثیل، استفاده از موقعیت گروهی براي افزایش تولید ایدههاي خلّاق، توقف کار روي مسئله براي مدتی و سپس بازگشت به آن، تلاش براي ارتباط - « شعاع کاظمی؛ . - 68-69 :1384
-3 مقالهاي با عنوان » شناسایی عوامل مؤثر در پرورش خلاقیت دانشآموزان مقطع راهنمایی از دیدگاه دبیران، مدیران و کارشناسان آموزشی ادارهي منطقهي شش آموزش و پرورش استان تهران« صورت گرفته است که در آن پنج عامل را در خصوص راهکارهاي پرورش خلاقیت مؤثر و مهم تلقی کرده است:-1 » آموزش خود راهبري به دانشآموزان -2 توجه به جنبههاي عاطفی آموزش -3 استقلال اجتماعی خانواده -4 تقویت خودارزیابی در دانشآموزان -5 تلاش خانواده براي دادن استقلال عمل به دانشآموزان. - «فرج اللهی و...؛ - 83-84 :1389
در بیان مسئله چنین باید گفت که بیشتر کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه، به آموزش و پرورش به ویژه به خلاقیت دانشآموزان بیشتر بها میدهند. آموزش و پرورش زیر بناي توسعه و ترقّی یک کشور است. هزینه در آموزش و پرورش یک سرمایهگذاري بلندمدت است. آلفرد مارشال – از پیشکسوتان اقتصاد – بر سرمایهگذاري در آموزش تأکید کرده و چنین گفته است: » با ارزشترین نوع سرمایهگذاري، سرمایهگذاري در انسانهاست - « فیوضات؛ . - 23 :1390 چرا در جامعهي ما به نهاد حیاتی و مهم آن چنان که باید و شاید توجهی نمیشود؟ چرا در نهاد آموزش و پرورش به آموزش و پرورش خلاقیت در دانشآموزان که آیندهسازان این مرز و بوم هستند، کم توجهی می شود؟ پژوهشهاي متعددي در این رابطه صورت گرفته است ولی متأسفانه خیلی گذرا و سطحی از کنار موضوع این چنین حساس و مهم عبور کرده اند. در واقع، پژوهشی که به صورت جامع
