بخشی از مقاله
چکیده
رمان سمفونی مردگان نوشته عباس معروفی از جایگاه ویژهاي در ادبیات مدرن ایران برخوردار است. شاید بتوان یکی از ویژگیهاي شاخص رمان مدرن را تغییر جهت نویسنده از دنیاي بیرون به دنیاي درون شخصیت ها دانست. در رمان روانشناختی نو که میتوان معروفی را یکی از پیشگامان آن دانست، نویسنده با توسل جستن به خاطرات کودکی و گذشته ي شخصیت ها به لایههاي ذهنی آنها نفوذ می کند. در این رمان نیز معروفی با استفاده از تکنیک روایی لجریان سیال ذهنل زندگی روانی شخصیتهاي داستان خود بازنمایی و تجربه هاي درونی آنها را ثبت می کند. او مانند یک روان کاو، گذشته شخصیتهاي داستان خود را میکاود تا شاید بتواند ریشه مشکلات و درگیريهاي ذهنی آنها را پیدا کند. از این رو، ویژگیهاي مدرن این رمان بستر را براي نویسندگان این مقاله فراهم میکند تا رویکردي روان کاوانه بر اساس آراء ژاك لاکان از این اثر داشته باشند. در بخش نخستین این مقاله، به نظریه لاکان درمورد شکل گیري هویت و رشد روانی سوژه پرداخته شده است. نویسندگان این پژوهش بر آنند که دریابند آراء لاکان تا چه اندازه بر سمفونی مردگان قابل تطبیق است.
کلیدواژهها: لاکان، سمفونی مردگان، عباس معروفی، ساحت خیالی، مرحله آینه، ساحت نمادین، حیث واقع.
مقدمه
همانگونه که در چکیده مقاله ذکر شده است، نویسندگان این مقاله بر آنند که خوانشی روان کاوانه از رمان سمفونی مردگان ارائه دهند و براي این منظور به آرا ژاك لاکان - 1901-81 - فیلسوف و روانکاو برجسته فرانسوي رجوع شده است. ژان میشل راباته - 2003 - در مقدمه کتاب خود لاکان را مهمترین تئوري سینپس از زیگموند فروید در زمینه◌ٔ روانکاوي میداند - xi - ،که پس از دهه هفتاد میلادي از اقبال زیادي نزد منتقدان ادبی برخوردار بوده است. میتوان ◌ٔآرا ء لاکان را از منظر توجه وي به ضمیر ناخودآگاه به گونهایی بازگشت و بسط نظریات روانکاوي فروید دانست. علاوه بر نظریات فروید، لاکان از کسانی چون سوسور،زبان شناس ساختارگرا، و لوي استراس انسان شناس ساختار گرا نیز تاثیر پذیرفته است.
شایان ذکر است که آراء وي بر متفکرانی مانند رولان بارت، میشل فوکو، اسلاوي ژیژك و جولیا کریستیوا تاثیر به سزاي داشته است . - Guerin, 2011: 208 - این بخش از مقاله به تعریف تعدادي از مفاهیم کلیدي که توسط لاکان بیان شده است خواهد پرداخت و سپس کاربرد پذیري تئوري لاکانی در رمان سمفونی مردگان بررسی خواهد شد.از میان مهمترین آراء لاکان میتوان رشد روانی سوژه، ساختار زبان گونهي ناخودآگاه، تعریف جدید وي از سوبژکتیویتی، میل و فقدان را برشمرد.برسلر - 2007 - در کتاب نقد ادبی خود میگوید که لاکان بر این باور است که ضمیر ناخود آگاه ساختاري زبان گونه دارد.این بدان معنا است که روان انسان مانند زبان از ساختار نظاممندي برخوردار است و میتوان آن را بر اساس این ساختار مشخص تحلیل کرد.
لاکان ادعا میکند که هر نفسی از هم گسیخته است و مفهوم آرمانی نفس وحدت یافته را توهمی بیش نمیداند . - 53-152 - شرحی که لاکان از رشد روانیِ سوژه به دست می دهد، مبتنی بر آراء فروید است با این تفاوت که او به جاي تأکید بر فرایندهاي بدنی، اهمیت زبان را برجسته می کند. به اعتقاد لاکان، زبان چنان نقش بسزایی در پرورش روانیِ فرد ایفا می کند که باید گفت نه فقط شکل گیري ضمیرناخودآگاه، بلکه تکوین ضمیر آگاه و ادراك فرد ازنفس خویشتننیز شالوده اي زبانی دارد. - پاینده، - 3:1388 به عبارت دیگر لاکان بر این باور است که هویت فرد به وسیله زبان شکل میگیرد. لاکان همانند فرویدساختار سه گانه ایی را براي روان انسان در نظر میگیرد و بر این باور است که شکلگیري هویت سوژه در گرو عبور وي از »مرحله آینه« به »ساحت خیالی« و در نهایت ورود به » ساحت نمادین « است - Lane,. - 2006 : 193-94
» ساحت یا امر خیالی « و » مرحله آینه «
آنگونه که پاینده در مقاله خود از تري ایگلتون نقل میکند :
» ساحت خیالی «، - - the imaginary order مفهومی است که لاکان براي توصیف وضعیت روانی نوزاد و شناخت او از جایگاه و رابطه خود با جهان پیرامون به کار می برد. در این مرحله، نوزاد ادراکی از نفس بودگی ندارد و سوژه و اُبژه از یکدیگر تمایز ناپذیرند. در این ساحت کودك هنوز قواعد زبان را نیاموخته است و قادر به تکلم نیست . از آنجا که او نمی تواند جهان را برحسب زبان - ابزار بزرگسالان براي انتظام دادن به جهان و فهم آن - درك یا توصیف کند، ادراك هایش در این زمان بیشتر مبتنی بر ایماژهاي گسسته وخیالی است؛ یعنی ایماژهایی برآمده از خیال ورزيِ کودکانه که صرفاً در چهار چوب همان خیالات ساده پندارانه و غیر بالغانه می تواند قابل فهم باشد.... در ادراك بدوي کودك، اعضاي بدن و اشیایی که در محیط بلافصل او وجود دارند، از هم جدا نیستند؛ جهانِ پیرامون، امتداد کالبد سوژه محسوب می شوند و دهان، حکم ابزاري براي کاویدن این جهانِ تکه تکه و منفصل را دارد. - پاینده، - 3:1388
در کتاب مبانی روانکاوي فروید لاکان - - 1387 نقل شده است که بر اساس تئوري لاکانی، سوژه بینشش تا هجده ماهگی وارد مرحله آینه - mirror stage - میشود و تا سه سالگی در آن باقی می ماند. این مرحله به احساس از هم گسیختگی کودك پایان میدهد. در این مرحله کودك خود را در آینه دیگران مخصوصاً مادر میبیند زیرا چهره مادر، نخستین آینه اي است که کودك به آن خیره می شود و از حالات آن، استنباطی ازخویشتن به دست می آورد. تصویر آینه باعث میشود تا کودك تصویر کاملی از خودش به دست بیاورد.تصویر آینه به کودك آرامش میدهد زیرا او از خودش تصور کاملی ندارد. او هر پاره از خودش را متعلق به دیگري میداند. تصویر آینه باعث میشود تا کودك تصویر کاملی از خودش به دست بیاورد که باعث پیدایش من یا نفس در کودك میشود.
نفس از نظر ساختاري از هم گسسته است و میان خودش و تصویر خودش دوپاره است. از همین رو است که همواره خواهد کوشید تا دیگري - تصویر در آینه یا فرد دیگري که دیده است - را با خود یکی کند.« در امر یا نظم خیالی، همین کلمه◌ٔ همواره است که تاثیرگذار است. چرا که کودك پس از ورود به سنین بزرگسالی هم نفس این خصلت را از دست نمیدهد. یعنی همواره میخواهد کاملتر شود و وحدت بیشتري پیدا کند. در واقع من مطلوب هسته◌ٔ اصلی امر خیالی است. تصویري است اغراقآمیز که فرد از وجود خود ساخته و مبتنی بر آرزومندي اوست. - موللی، - 1387:169ایماژ هاي خیالی که سوژه در این مرحله میسازد بر گرفته از تصور یکی بودن با مادر میباشد که احساس مسرت زیادي در نوزاد ایجاد میکند زیرا سوژه خود را در حالت کامل و تمامیت یافته میبیند. در این برهه کودك مادر را تنها نیاز خود و خویشتن را نیز تنها نیاز مادر میداند . - Booker,1996: 36-7 -
بدین سبب ، لاکان از این مرحله به عنوان قلمرو مادر - realm of the mother - نیز یاد کرده است - Guerin, . - 2011: 208نکته◌ٔ قابل توجه این است که سوژه تصویري توهمی و ایده ال از خود دارد. ل این مرحله پایه و اساس ارتباط سوژه با دیگري در آینده میباشدل - احمد زاده،. - 1386:6واکنش کودك به تصویر کالبد یکپارچه خویش، اغلب با نشانه هاي آشکاري از یفتگی،ش شعف آنی و طلب تأیید دیگران - ویژه مادر - همراه می شود... در این حال، همچنین علائمی از خرسندي و غرور در حالات چهره و حرکات او بروز می یابند. این غرور از آنجا نشئت می گیرد که کودك براي نخستین بار بادیدن تصویر گشتالتیِ خود
