بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به بررسی نقد بوم زیستی رمان »جای خالی سلوچ« دولتآبادی میپردازد. توجه به طبیعت و محیطزیست مسئلهایاست که همواره در آثار نویسندگان و شاعران به صورت آگاهانه و ناآگاهانه بازتاب داشته است. اما نوع توجه به طبیعت در هر اثر هنری متفاوت است. در برخی آثار تنها به کارگیری عناصر طبیعی برای بیان عواطف و ابلاغ مفاهیم ذهنی هنرمند و یا به عنوان ابزارهای زیباییشناختی به کار گرفته می شود. اما آنچه در این پژوهش بیشتر موردنظر است توجه به طبیعت در معنای توجه به مسئله محیطزیست و دغدغههای آن و بررسی نوع رابطه ادبیات با طبیعت است. به این منظور ادبیات سه رویکرد را معرفی می کند.
رویکرد نخست B1نقد بوم زیستی B2 نقد اخلاق زیستمحیطی B3 زبانشناسی محیط زیستی. درمقاله پیش رو از رویکرد نقد بوم زیستی برای بررسی ارتباط این رمان بهعنوان یک اثر ادبی و مسائل زیستمحیطی استفاده شده است. به کمک این رویکرد چگونگی بازتاب محیط زیست در رمان دولت آبادی و نوع نگاه او به طبیعت موردبررسی قرار می گیرد. بر اساس نتایج به دست آمده از بررسی رمان به کمک رویکرد نقد بوم زیستی، رمان »جای خالی سلوچ« را می توان در زمره ی آثاری دانست که نسبت به طبیعت و مسائل زیست محیطی نگاهی حساس و دقیق دارد و بازتاب مسائل و مشکلات پدید آمده در ارتباط با محیطزیست در دوران اخیر را میتوان در آن مشاهده کرد.
واژگان کلیدی: دولتآبادی، طبیعت، نقد بوم زیستی، زمین
.1 مقدمه
انسان با رشد تکنولوژی و با در اختیار گرفتن ماشین ها و پیدایش و تقویت اندیشه اومانیسم که به سبب آن خود را محور همه جهان دانست، دست به تخریب محیط زیست و بهرهکشی هر چه بیشتر از طبیعت زد، تا جایی که حیات خود و همه موجودات کرهی زمین را در معرض خطر قرارداد . و انسان مدرن با بحران جدیدی به نام بحران محیط زیست روبه رو شد. به دنبال این مسئله در نیمه دوم قرن بیستم شاخههای مختلف علوم تجربی و انسانی برای حل این مشکل هر یک به فراخور رشته خویش به فکر ارائه راه حل هایی افتادند . مباحث - نقد بوم زیستی، نقد اخلاق زیست محیطی و زبان شناسی محیط زیستی - رویکردهای سه گانه ادبیات در نگاه به مسئله محیط زیست است . ادبیات به کمک این رویکردها تلاش میکند به نقد و اصلاح دیدگاه های مختلف حوزه ادبی در مورد محیطزیست بپردازد و اندیشه های دوست دار محیط زیست را جای گزین اندیشههای قبلی نماید. در این قسمت به معرفی و توضیح سه دیدگاه مذکور میپردازیم:
.1-1 نقد بوم زیستی : 1
نقد بوم زیستی برای نخستین بار در سال 1978 میلادی توسط ویلیام روکرت ابداع شد. پس از تشکیل نشستهایسالیانه درزمینه ادبیات و محیط زیست در آمریکا، در سال 1992 انجمن - ASLE - مطالعات در حوزه ادبیات و محیط زیست را شروع کرد. نقد بوم زیستی مطالعهای بینارشته ای است که روابط میان ادبیات و محیط فیزیکی و بیولوژیکی اعتنا دارد و بدین نکته خاص آگاه است که فعالیت های بشری به بدترین وجهی به محیط اطرافش صدمه میزند. در ایران عمر این نوع نقد به یک دهه نیز نمیرسد و توجه به مسئله محیط زیست در ادبیات فارس ی تقرباًی مغفول مانده است و تنها چند پژوهشگر به این موضوع پرداخته اند، از مقالاتی که در معرفی نقد بوم گرا به زبان فارسی نوشته شده، مقاله »نقد بوم گرا، رویکردی نو در نقد ادبی« از زهرا پارسا پور2 و »اکوکریتیسیزم« از داوود عمارتی مقدم 3 و »درآمدی بر بوم نقد« از مسیح ذکاوت 4 را میتوان نام برد.
.2-1 نقد اخلاق زیستمحیطی :5
اخلاق محیط زیست، شاخهی جدیدی از اخلاق فلسفی است، که به بررسی روابط اخلاقی میان آدم ها و محیط زیست پیرامونشان میپردازد. »یک اخلاق آگاه به محیط زیست آن است که به این واقعیتکه فردِ موجود زنده، خواه از هر نوع که باشد، خود جزئی از محیط زیست خویش است، توجه کامل کند و به آن در هنگام تدبیر پیرامون اقداماتی که احتمال دارد بر آن موجود تأثیر بگذارد، وزن و اهمیت کامل بدهد.« - بنسون جان، :1382 ص - 19
.3-1 زبانشناسی محیط زیستی :6
این ترکیب دربارهی محیط زیست و زبان است. زبان چگونگی تفکر ما دربارهی جهان را تحت تأثیر قرار میدهد. بنابراین زبان شناسی زیستمحیطی عبارت است از نقد اشکالی از زبان که به تخریب محیطزیست دامن میزنند و کمک به جست وجوی اشکال جدیدی از زبان که افراد را به حفاظت از جهان ترغیب میکنند. - آرن استیبی، :1395
ص - 11
2. روش پژوهش
روش پژوهش در این مقاله روش توصیفی - تحلیلی، بر پایهی مطالعات کتابخانهای است که با به کار گرفتن رویکرد نقد بوم -زیستی، تلاش شده بازتاب مسائل و دغدغه های زیست محیطی دوران معاصر و همچنین برخورد و واکنش انسانها نسبت به این موضوعات که در رمان »جای خالی سلوچ« به نگارش درآمده نقد و تحلیل شود.
.3 پیشینه پژوهش
رمان »جای خالی سلوچ« دولت آبادی یکی از مهم ترین رمان های این نویسنده به شمار میآید. این رمان توجه بسیاری از منتقدان و پژوهشگران را جلب کرده و نقدهای بسیاری را به خود اختصاص داده است . به طور مشخص در نقد این داستان مقالاتی منتشرشده است؛ از این میان میتوان به دو مقاله که به مؤلفه های بومی داستان نگاه ویژه داشته اند اشاره کرد:
- مقاله »جای خالی سلوچ و فلسفه بوم شناختی« نوشته دکتر عطااءالله کوپال و خانم نسترن خسروی، این پژوهش بر مبنای فلسفه بوم شناختی آرنی نیس به عنوان یک رویکرد نقد ادبی به بررسی رمان جای خالی سلوچ پرداخته است. نویسنده مقاله بر این عقیده است که فلسفه بومشناختی ژرف قابلیت تبدیلشدن به یک رویکرد ادبی را دارد و میتواند جای خالی ناگفتههای بسیاری را که خارج از رویکرد نقد ادبی زیستمحیطی به شمار میآید، پر کند.
- مقاله »بررسی تطبیقی الارض شرقاوی و جای خالی سلوچ دولتآبادی« نوشته سید ابراهیم آرمن و شهرزاد فیروزی مندمی. در این مقاله به موضوع ادبیات روستایی به صورت تطبیقی از منظر مکتب آمریکایی توجه شده است و سنتها و آداب و عناصر روستانشینی و فرهنگ بومی در هر دو رمان موردبررسی قرارگرفته است.
.4 زندگی و آثار دولتآبادی محمود دولت آبادی، نویسنده، فیلم نامه نویس و نمایشنامه نویس ایرانی در 10 مرداد 1319 در روستای دولت آباد
سبزوار به دنیا آمد . تحصیلات ابتدایی را در این روستا گذراند. وی در مورد تحصیلاتش چنین میگوید: »بعد از دوره ابتدایی ادامه کار بود به نحو شاخصتر تا سالهای بعد از 1343B44 که دوB سه سالی متفرقه درس خواندم و این در حالی بود که یکی B دو کتاب هم چاپ کرده بودم و دیگر برای همیشه کسب علم و دانش را کنار گذاشتم« - چهل تن و فریاد،:1368 ص . - 181 آشنایی او با ادبیات جدید در همان روستای دولت آباد از زبان افرادی که گرایش های سیاسی داشتند، با آثار نویسندگانی چون صادق هدایت، صادق چوبک و بزرگ علوی و نصرت رحمانی آشنایی به وجود آمد - همان: ص . - 187
دولت آبادی پیش از آمدن به تهران کارهای مختلفی ازجمله کار روی زمین کشاورزی، کار در کفاشی و کارخانه پنبه و ... را تجربه کرد . وی پس از آمدن به تهران، در سال 1340 - ه ش - در کلاس های تئاتر آناهیتا شرکت کرد و در همان سال ها بازی در نمایش »شبهای سفید« اثر داستایوفسکی را تجربه کرد. داستان »ته شب« نخستین اثر دولت آبادی است .. وی پس از نگارش داستان ته شب، داستان ادبار، هجرت سلیمان، لایه های بیابان، سفر و ... را به رشته تحریر درآورد. در سال 1348 - ه ش - نگارش رمان کلیدر، معروفترین اثر خود را، آغاز کرد و در سال 1362 - ه ش - تحریر آن را به پایان رسانید. رمان جای خالی سلوچ یکی دیگر از آثار معروف دولتآبادی است که در فاصله سالهای 1353 - ه ش - تا 1357 - ه ش - به نگارش درآمد.
.5 رابطه انسان با طبیعت
در رمان جای خالی سلوچ در این پژوهش موضوعات مربوط به طبیعت به مقوله های مختلفی تقسیم بندی شده اند. در اولین مقوله موردبررسیبه ارزیابی اساس ارتباط شخصیت های داستانی و نحوه ی تعامل آنها با طبیعت پرداختهشده است. در این بخش به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که آیا طبیعت در نگاه شخصیت های داستانی که روستانشین هستند و زندگی آن ها با آن پیوندیافته است به سبب منافعی که برای ایشان در پی دارد ارزشمند است یا به خودیخود و بدون توجه به سود و زیان انسانها دارای ارزش است.
.1-5 رابطه شخصیت اصلی رمان - مرگان - با طبیعت
اولین مقوله موردبررسی شخصیت اصلی و محوری داستان، مرگان و ارتباط او با محیطی است که در آن زندگی میکند. مرگان تنها شخصیت داستان است که زمین برای او معنایی متفاوت از آنچه دیگران در ذهن میپندارند، دارد؛ برای او تکه زمینی که در آن کشت وکار میکند همچون بخشی از هویت وی جداییناپذیر است. اهمیت نگه داشتن آن تکه زمین برای مرگان به خاطر منفعت مادی نیست؛ او خودش میداند که این زمین نمیتواند نان او و بچههایش را بدهد اما همچنان حفظ آن یکی از اصلیترین مسائلی است که مرگان در طول داستان بر آن پافشاری میکند:
انگار همه زندگانی او روی همین تکه زمین سوار شده بود و این پاره زمین ستونی بود که او را سر پا نگه می داشت. وهم! تن نمیخواست بدهد، اما این را هم نمیخواست باور کند که سماجتش، بیش تر یک حالت روحی است. باوجوداین خود مرگان بهتر از دیگران این را حس میکرد که خدازمین، چنان دیمساری نیست که بتواند نان مرگان و بچههایش را بدهد. تنها یکدندگی خود را انگار مرگان میآزمود! - دولتآبادی، - 264 : 1361 مرگان حتی زمانی که در خدازمین مأموران امنیه و ثبتاحوال به همراه جمعیتی از مردم زمینج ایستادهاند و سعی درمتقاعدکردن او برای فروش زمینش دارند، بر سر حرف خود ایستاده و در برابر تهدیدهای پسرش، ابراو مبنی بر دفن کردن او در گودال همچنان تردیدی به خود راه نمیدهد تا در آخر ابراو او را بر تراکتور میبندد:
