بخشی از مقاله
چکیده
افسانههای عامیانهی هر سرزمین میراث بزرگی هستند که می توانند منبع بسیار غنی و ارزشمندی برای آن سرزمین باشند؛ درک درست از انواع افسانهها نشان میدهد که هر افسانهای قابلیت ها و ویژگیهای خاصّ خود را دارد و مخاطب ویژهی خود را میطلبد؛ یکی از تأثیرهای شگرفی که افسانههای عامیانه میتوانند بر مخاطب خود برجای نهند،حلّ مشکلها و پیچیدگیهای روانی افراد در طول رشد آنهاست. دیدگاه روان کاوانه به بررسی افسانهها از این دید میپردازد و افسانه ها را دارویی بس ارزشمند برای التیام زخمهای روانی افراد به شمار میآورد. یکی از مهمترین نوروانکاوانی که به واکاوی افسانهها با این دید توجه میکند، برونو بتلهایم است که در پژوهش پیش رو از نظریهی او بهره برده شدهاست. در این پژوهش با استفاده از نظر بتلهایم و با روش تحلیل محتوای قیاسی به واکاوی افسانهای عامیانه با نام »نمدی« از مجموعه قصههای صبحی پرداخته شدهاست. یافتههای این پژوهش نمایانگر سازههای ادیپی بهکار رفته در این افسانهاند و نشانمیدهند که چگونه این افسانه در حل عقدهی ادیپ و رسیدن به استقلال و خودشکوفایی فرد مؤثر عمل میکند.
واژگان کلیدی: افسانه، نمدی، روانکاوی، بتلهایم، ادیپ.
پیشگفتار
فرهنگ عامه، اندوختهای از سرمایههای فکری و خزانهی دانستههای یک قوم اعم از قصّه، مثل، متل، افسانه، چیستان، بازی، باورها، اسطوره، اعمال، عادات، رفتار، رقص، ترانه و... است که شامل دو بخش مادّی و معنوی است. »دربخش مادّی، لباس، مسکن، پیشهها، خوردنیها، شیوهی زندگی مردم و در بخش معنوی یا ادب شفاهی، افسانهها و اسطورهها، امثال و حکم، ترانهها، باورهای مردم، چیستانها و ... مورد بحث و بررسی قرار میگیرد« - موسینژاد، . - 49:1379
افسانهها یکی از گونههای فولکلوریک در بخش شفاهی هستند که به دلیل ماهیت تخیلی، پرماجرایی، اتفاقات سریع، پایان خوش و غلبهی نیکی بر بدی، در فرهنگ و ادبیات ملل میدرخشند. آنها بخشی از باورها و ویژگی-های شخصیتی گویندگان و شنوندگان خود را شکل دادهاند و در همان حال، خود نیز در طول قرنها دستخوش تغییراتی شدهاند که برآمده از سلیقهی نقالان آنهااست. گویندگان قصهها با استمرار در نقل، تغییر، شاخ و برگ دادن و بازنگری در ماجراها، آنها را درونی کرده و با آنها زیستهاند. شنوندگان قصهها نیز، با احساس نیاز در شنیدن مکرّر آنها، و با به کارگیری ماهیت درونی آنها در رویدادها و ماجراهای زندگی شخصی خود و البته با همذات پنداری با قهرمانها و شخصیتهای قصهها، به آرامش و نشاط رسیدهاند.
»افسانههای عامیانه آینه تمامنمای تجربههای زندگی، سنتها و رفتارهای مردم در درازنای تاریخ هستند. میتوان گفت، بیم و امیدها، کشمکشهای انسان با طبیعت، با انسانهای دیگر و با خود، در این گونه بازتاب پیدا کردهاست. کودکان با شنیدن افسانههای عامیانه با فراز و نشیبهای اساسی زندگی و راههای روبهرو شدن با آنها آشنا می-شوند« - محمدی و قائینی،. - 70:1384اما این تنها گوشهای از ارزش های افسانهها را آشکار میسازد؛ تنها بازتاب آداب و رسوم نیست که افسانه را شیرین و شنیدنی میکند؛ تأثیری که این زیبایی صورت افسانهها بر روح آدمی دارد سبب کشش و جذابیت آنها میشود؛ به سخن دیگر؛یکی از علّتهایتوجّه به افسانهها، دریافتن چگونگی تجلی آنها بر روح آدمی است؛ اهمیت این تجلی به قدری است که روانکاوان بسیاری،
از این افسانهها برای رواندرمانگری بهره بردهاند و در واقع همین کاربرد افسانه ها است که ضرورت پرداختن به آنها؛ رمزگشایی؛ واکاوی و پس از آن، بازنویسی و بازآفرینی آنها را میسازد. به همین سبب در این پژوهش برآنیم تا به واکاوی افسانهای عامیانه با این دید بپردازیم تا از یک سو هر چه بیشتر قابلیت این نوع افسانهها را نمایان سازیم و از سوی دیگر به تاثیر آن بر مخاطب ویژهی خود توجه کنیم. نمونهای که در این پژوهش کاویده شده است افسانه ای است از افسانههای گردآوری شده توسط صبحی مهتدی با نام »نمدی« که در مجموعه افسانههای صبحی به چاپ رسیده است. برای واکاوی از روش تحلیل محتوای قیاسی استفاده شده است کهدر آن نظریه ای از پیشتعیین شده در افسانهای بهکار گرفته می شود تا با آن دید ویژه کاویده و ویژگیهای آن آشکار شود.
پیشینهی پژوهش
از زمانیکه افسانههای عامیانه به شکل مدوّن گردآوری شدند، پیوسته از نظرگاهها و رویکردهای گوناگون واکاوی شدهاند و البته این بهسبب ظرفیت بالای افسانهها برای بررسیشدن با رویکردهای گوناگون است. پرو - 1628-1703 - 1 و بعد از آن برادران گریم - 1818 - 2 از نخستین افرادی بودند که به گردآوری قصههای عامیانه پرداختند و بعد از آن روند گردآوری قصههای عامیانه با شتاب در بسیاری از کشورهای دیگر نیز ادامه پیدا کرد. گردآوری افسانهها سبب شد تا پژوهشگران به ویژگیهای مشترکی در همهی قصهها پیببرند و بهاینترتیب گام بعدی پژوهش در زمینهی افسانهها آغاز شود که تلاش برای طبقهبندی افسانهها در دستههای مجزا بود. فهرست آرنه3 و تامپسون4معروفترین این طبقهبندیها است. این طبقهبندی شامل چهار دستهی اصلی و چند زیر مجموعهاست.
