بخشی از مقاله
چکیده
هزار و یک شب میراث فرهنگ و اندیشه و بازتاب ضمیر آگاه و ناخودآگاه فردی و جمعی مردمان مشرق زمین و از جمله آثاری است که دارای کارکرد ناخودآگاه فردی و جمعی است. بنابراین میتوان با تحلیل دال و مدلولهای این اثر به نقد روانشناختی آن پرداخت. در این پژوهش با روش تحلیل محتوا و مطابق برخی از اصول نقد روانشناخی نوین بویژه روانشناختی یونگ داستان جودر تاجر و برادرانش بررسی شده است تا از طریق تحلیل محتوا، ناخودآگاه آنها بر طبق روانشناختی یونگ نمایانده شود.
یونگ بخشی از روند رشد شخصیت را ناشی از هماهنگی و تکاپوی خودآگاه و ناخودآگاه فردی و جمعی روان میداند که به کسب فردیت میانجامد. این نظریه در محتوای داستان جودر قابل تحلیل است؛ زیرا شخصیت اصلی داستان؛ یعنی جودر در ضمیر ناخودآگاهش تلاش میکند با کشتن شبح یا توهم مادر، از سیطره رابطه مادر فرزندی و به عبارتی سلطه مادری رها شود؛ زیرا او تحت سیطره مادر کودک مانده و در ضمیر خود به درستی میداند که اگر از این سلطه رهایی نیابد به فردیت دست نمییابد.
پیشگفتار
هزار و یک شب علاوه بر ارزش تاریخی و ادبی در واقع دائره المعارفی است با موضوعات جامعهشناسی، مردمشناسی و روانشناسیِ هندیان، ایرانیان و عربها که به قول الغذامی »در برههای از زمان دربار مردانه شهریار را برای بیش از یک سال به صحنه نمایش و آفرینش و خلاقیت تبدیل کرده است« - العذامی، . - 106 : 2006 در طول تاریخ، هنرمندان و ادبا در بازخوانی ضمیر آدمی نقش بسزایی داشتهاند و کهن الگوها و صور ازلی را بازتاباندهاند. در هزار و یک شب مجموعهای از ارزشهای فرهنگی و تاریخی ضمیر ناحودآگاه انسان در شکلگیری بعد روانی شخصیتهای داستان تأثیر نهاده است؛ بنابراین میتوان از منظر نقد روانکاوی آنها را تحلیل کرد.
علاوه بر این به نظر میرسد یکی از عواملی که باعث توجه مردمان به این اثر شده آن است که در بسیاری از داستانهای هزار و یک شب تعارضات و انگیزههای نفهته انسان که برخی از آن به ناخودآگاه رانده شده، آشکار است و خواندن این داستانها به نوعی باعث کاهش تنشهای روحی روانی خواننده میشود. داستان جودر تاجر و برادرانش از جمله داستانهای هزار و یک شب است پایان تراژیک دارد؛ برادران، جودر را با سم میکشند و برادر دوم توسط برادر بزرگتر و برادر بزرگ هم توسط همسرش آسیه که در ابتدا همسر جودر بوده است، کشته میشود.
در زمینه بازخوانی و تحلیل متون قدیم از جمله هزار و یک شب پژوهشهای نقدی و ادبی بسیاری در دو صده اخیر انجام شده است؛ از جمله: کتاب حورا یاوری با عنوان »روانکاوی و ادبیات« که به بررسی متن هفت پیکر نظامی و داستان بوف کور صادق هدایت از منظر نقد روانکاوانه پرداخته است. همچنین سمیره بن جامع در پایاننامه خود با عنوان »العجائبی فی المخیال السردی فی ألف لیله ولیله« متن برخی از داستانهای هزار و یک شب را در قالب رئالیسم جادویی و ادبیات فانتازیک بررسی کرده است. فاروق خورشید هم بخشی از کتاب »الموروث الشعبی« خود را به تحلیل عناصر ادبی و داستانی و بیان ویژگیهای این اثر پرداخته است. با وجود کارهای زیادی از این دست؛ اما هنوز بخشهاییاز فرهنگ و میراث شرقی از دیدگاه تحلیلیِ رویکردهای نوین نقدی معاصر؛ به خصوص نقد روانکاوانه ناشناخته مانده است.
کتاب هزار و یک شب نه فقط یک مجموعه داستانی سرگرمکننده و فانتزی بلکه دستاورد با ارزشی از تفکر و اندیشه انسان و نحوه تعامل او با ابعاد مختلف زندگی در دو عالم خیال و واقع است. این اثر شخصیت، افکار، دغدغهها و درونیات انسان شرقی را در قالب حکایات و اسطورهها بیان کرده و از جمله آثار ادبی فرامرزی جهان است که پیوسته مورد اقبال مخاطبان بوده است. هزار و یک شب موضوع پژوهشهای گستردهای از جانب شرقیان و نیز مردمان مغرب زمین بوده است؛ اما از نظر نقد روانکاوی چندان مورد نقادی و تحلیل قرار نگرفته است.
این کتاب از نظر مردمشناسی و روانکاوی در ابعاد مختلفی قابل ملاحظه است؛ حتی اگر بخواهیم به طور محدودتر به آن نگاه کنیم، مثلا داستان جودر و برادرانش در حوزه نقد روانکاوی از چند منظر قابل بررسی است. در این مقاله برآنیم به تحلیل یک بعد از آن یعنی نقد کهن الگوی مادر بپردازیم. هدف این پژوهش آن است که با روش تحلیل محتوا و تحلیل لایههای عمیق ناخودآگاهِ شخصیتهای داستان جودر تاجر و برادرانش، از مجموعه داستانهای هزار و یک شب، تفسیری روانکاوانه از متن به دست دهد و به این سؤال اساسی پاسخ گوید که آیا میان متن و روان ناخودآگاه خالق آن ارتباطی وجود دارد؟
امروزه در هزاره سوم میتوان جنبههای متعددی از ادبیات به طور عام و متن به طور خاص را بررسی و تحلیل نمود. به کار بردن دانش روانشناسی در نقد ادبی، نقد روانشناختی نامیده میشود. بررسی آثار ادبی از منظر روانشناختی در دو شاخه اصلی روانکاوی یعنی روانکاوی فرویدی و یونگی مورد تحلیل قرار میگیرد. بازخوانی آثار ادبی پر مغز، مفاهیم و دلالتهای بسیاری را در زوایای پنهان متن آشکار میسازد.
بازآفرینی رؤیا که در روانکاوی قرن بیستم مسئله مهمی به شمار میآید، در برخی داستانهای هزار و یک شب به طور آشکار مبین پیوند میان ادبیات و روانکاوی و به تبع آن متن و روان است و بر تأثیر روان و جنبههای مختلف آن در شکلگیری و تکامل آثار ادبی تأکید میکند. پژوهشهای متعددی که از قرن بیستم تا کنون در زمینه ادبیات و روانشناسی در ادبیات ملل مختلف انجام شده است، بیانگر این امر است.
فروید و یونگ که از بنیانگزاران نقد روانکاوی آثار ادبی و هنریاند، پیوند میان رؤیا و خیالپردازی و نیز افسانهها و اسطورهها و داستانهای عامیانه را با روان انسان آشکار ساختند. از سوی دیگر پژوهشگرانی چون لاکان و دریدا که به نوعی راه فروید و یونگ را ادامه دادهاند، هر متن را نظامی از اندیشه و مانند انسان، دارای ناخودآگاه دانستند و در پی آن، خوانشهای متعدد از یک متن و استخراج دلالتهای معنایی متعدد از آن را امری ممکن دانستهاند - رک. یاوری، . - 61-60 :1386
خلاصه و تحلیل داستان
داستانهای هزار و یک شب روایتهایی هستند که مجموعهای از رویدادها را در شکلهای روایی مختلف از جمله نقل - Telling - بیان میکند. در این روش »خواننده به واسطه متن از رخدادها، مکانها و کنش شخصیتها مطلع میشود« - بینیاز، . - 108 : 1394 داستان جودر تاجر؛ پسر عمر و برادرانش که با نامهای »جودر تاجر و برادرانش«، »جودر تاجر و مرد مغربی« و نیز »جودر و تاجر مغربی« مشهور شده است، از داستانهای جذاب هزار و یک شب است که شهرزاد آن را طی شبهای 609 تا 633 - هزار و یک شب،:1997 ج/3 ص - 330-293 برای شهریار حکایت کرده است.
عمر تاجر سه فرزند به نامهای سالم، سلیم و جودر داشت. او و همسرش جودر را بیش از پسران دیگر دوست داشتند. تاجر عمر در اواخر عمرش داراییش را میان سه فرزندش تقسیم و سهمی را هم برای خود باقی گذاشت تا بعد از مرگش به همسرش برسد. پس از مرگ او پسران از نحوه تقسیم ارث پدر راضی نشدند و بارها به محکمه قاضی شکایت بردند و هزینهها صرف کردند تا این که هر سه برادر در این راه تمام ارث پدر را هزینه کردند دو برادر برزگتر سهم مادر را هم از او گرفتند و مادر تهیدستانه با جودر زندگی کرد . جودر هر روز برای امرار معاش به صید ماهی میرفت. طی ماجراهایی با تاجری مغربی آشنا میشود. مرد مغربی از او میخواهد برای به دست آوردن گنجی که شرح آن در موروث خانوادگیاش یعنی کتاب "أساطیر الأولین" آمده و پدر و برادرانش نتوانستهاند آن را بدست آورند و فقط جودر و او میتوانند آن را بدست آورند، با وی همراه شود.
