بخشی از مقاله
چکیده
سنگ صبور عنوان شناخته شدهی مجموعهای از افسانههای پریان ایرانی است که در سراسر ایران روایتهای متعددی از آن وجود دارد. روایتهای مختلفی از این افسانه در کتاب قرهنگ افسانههای مردم ایران از درویشیان گردآوری شده است. روند اصلی تمامی روایتها ماجرای دختری است که پس از ورود به یک قلعه و جدا شدن از پدر و مادر خود، در تلاشی چهل روزه قصد زنده ساختن جوانی سوزنآجین را دارد.
مورین مورداک از روانکاوان یونگی است که با در نظر گرفتن الگوی تفردی که کمپبل برای قهرمان مرد در اسطوره ها و افسانههای جهان توصیف نموده، یک الگوی سفر روانی دایرهوار برای قهرمان زن به تصویر کشیده است. پژوهش حاضر پس از معرفی الگوی تفرد مورداک بر اساس روش توصیفی- تحلیلی به بررسی روند اصلی روایتهای سنگ صبور پرداخته است. بر اساس این تحلیل میتوان گفت که در مجموعهی مذکور، تمامی بخشهای چرخهی روانی مورداک قابل مشاهده است.
1 مقدمه افسانهی سنگ صبور، یکی از قصههای معروف ایرانی است که در نقاط مختلف ایران کمابیش روایتی از آن ضبط شده است. درویشیان در کتاب »فرهنگ افسانههای مردم ایران« در مقدمهی افسانهی سنگ صبور با ذکر بیتی از کتاب »ویس و رامین« به قدمت این افسانه اشاره نموده است:
بنالم تا ز پیشم بترکد سنگ بگویم تا شود برف ارغوان رنگ - درویشیان،:13 ج. - 259 :7 »سیداحمد وکیلیان در تحلیل این افسانه از آرنه/تامپسون نقل میکند که این افسانه یازده روایت یونانی،یک روایت آلبانیایی، یک روایت مصری و سی و هشت روایت ترکی دارد. - «همان، ج. - 233 :7 در روایتهای مختلف سنگ صبور، چند نقطهی مشترک وجود دارد: نحوهی رسیدن غیرعادی دختر یا همان قهرمان قصه به پسر، سوزن، سنجاق یا میخآجین بودن پسر، زنده کردن پسر با بیرون آوردن سوزنها، سنجاقها یا میخها از بدنش، نشستن دختر کولی - کنیز - بر جای دختر - قهرمان - ، سکوت قهرمان و درنهایت درد دل کردن او با سنگ و شنیده شدن سخنانش توسط پسر، کیقر دادن کنیز و عروسی دختر و پسر.
»قهرمان« یکی از محوریترین مفاهیم در داستانهای حماسی، اسطورهها و افسانههای جهان است. بر این اساس الگوهای متعددی برای شناخت زندگی و مسیر سفر قهرمان پیشنهاد شده است. رانک، تایلور، یونگ، کمپبل و راگلان الگوهایی مربوط به شناخت مسیری که قهرمان در طول سفر طی میکند ارائه نمودهاند. با نگاهی کلی به نمونههایی که در اساطیر و داستانهای حماسی برای اسطورهی قهرمان آمده است، متوجه خواهیم شد که بیشتر محققان، اسطورهشناسان و روانکاوان به شخصیتهای مذکر اشاره میکنند و قهرمانان زن جایگاه شناخته شدهای در این میان ندارند.
مورین مورداک یکی از شاگردان مکتب یونگ، پس از سالها مطالعه در محضر جوزف کمپبل و کار با او متوجه شد که وی فقط به سفر مردان قهرمان معتقد است و برای سفر زنان قهرمان جایگاه و مسیر خاصی قائل نیست. بنابراین مورداک با در نظر گرفتن الگوی سفر کمپبل و بر اساس افکار یونگ، الگوی سفر دابرهواری را برای قهرمان زن به تصویر کشید. 2 پیشینه پژوهش کتاب »تحلیل افسانه سنگ صبور: فرانمود عملی و دنیای آرمانی« ترجمهای است از پژوهشی که خانم کارن میلر بر روی افسانه سنگ صبور انجام داده است. در این کتاب علاوه بر ارائهی متن پژوهش خانم میلر، بازخوردهایی که از سوی محققان حوزهی قرهنگ در ایران نیز مطرح گردیده به آن اضافه شده است و بدین ترتیب صدای نقدها و پیشنهادات این خوانندگان محقق به گوش نویسندهی پژوهش رسیده و به وی این فرصت داده شده تا نظر خود را درباره قصد خویش بیان دارد.
در زمینهی بررسی الگوی فردیت قهرمان زن در افسانهی سنگ صبور و به طور کلی در افسانههای پریان، تا کنون هیچگونه تحقیقی صورت نگرفته است. بررسی سفر قهرمان زن در چارچوب الگوی مورین مورداک نیز تنها در یک مقاله با عنوان »سفر قهرمان مونث در سه فیلمنامه از بهرام بیضایی، مطالعه تطبیقی سه فیلمنامه سگکشی، اشغال، حقایق درباره لیلا دختر ادریس در چارچوب نظریه مورین مورداک« نوشتهی بهروز محمودی بختیاری، فرشید کردمافی و نرگس فرشی جلالی صورت پذیرفته است.
3 بررسی چرخهی تفرد قهرمان زن بر اساس الگوی مورداک چرخهی سفر قهرمانی زن از نظر مورداک - شکل - 1 دارای 11 مرحله است که عبارتند از: جدایی از زنانگی،
یکی شدن با مردانگی، آزمون دشوار و رسیدن به موهبت موفقیت، بیدار شدن احساسات بیروح معنوی، هبوط نزد الهه، میل و تمنای شدید برای پیوستن به زنانگی، شفای شکاف میان دختر و مادر، شفای مردانگی زخم خورده و پیوند زنانگی و مردانگی. در ادامه، هریک از گامهای چرخهی سفر قهرمانی زن بر اساس نظریهی مورداک شرح داده خواهد شد.
تفرد قهرمان زن در افسانهی سنگ صبور با استناد به الگوی فردیت مورداک 3 /
3,1 جدایی از زنانگی »در روند رشد فردیت، اولین وظیفهی قهرمان زن این است که روان خود را از مادر مستقل کند. - «مورداک،» - 19 :1395ممکن است زنی که در درون خود دوره طرد و جدایی از مادر را تجربه میکند، تمام ویژگیهای زنانهای را که با برچسبهای فرهنگی مانند حقیر، منفعل، وابسته، سوءاستفادهگر و ناتوان تعریف شدهاند نیز طرد کند.« - همان - در واقع سفر قهرمان زن با مبارزهی او برای جدایی فیزیکی و روانی از مادر خود و کهنالگوی مادر که نفوذ بیشتری در او دارد، آغاز میشود.
جدایی از مادر برای دختران روندی بسیار دشوار است بنابراین بسیاری از زنان جوان برای جدا شدن از مادر، مادر خود را به صورت کهنالگوی زنان کینهتوز، سلطهجو و نابودگر مجسم میکنند. مورداک معتقد است که رابطهی دختر و مادر و جدایی از مادر به قدری پیچیده است که در بیشتر ادبیات زنان و قصههای پریان، جدایی از مادر به صورت مادر غایب، مرده و یا به صورت قهرمان بد داستان - نامادری - تصویر میشود. - همان: - 24 استس نیز در تحلیل افسانهی »واسالیسا« در کتاب »زنانی که با گرگها میدوند« بر این باور است که اولین مرحله از کسب خودآگاهی این است که اجازه دهیم مادرِ زیادی خوب بمیرد. - استس، - 105 :1395 در واقع در بسیاری از قصههای پریان، مادر زیادی خوب در ابتدای قصه میمیرد و مرگ مادر همان نماد یا نشانهی جدایی از مادر یا زنانگی است.
3,2 یکی شدن با مردانگی در مرحلهی دوم سفر قهرمانی، زن آرزو دارد با مردانگی همذاتپنداری کند یا به وسیلهی مردانگی نجات داده شود. وقتی زنی تصمیم میگیرد از تصاویر مرسوم زنانگی جدا شود، به ناگزیر سفر سنتی یک قهرمان مرد را آغاز میکند. او زره خود را میپوشد، سوار اسب امروزی خود میشود، عزیزان خود را ترک میکند و به جستجوی گنج طلا میرود. - «همان: - 48 در واقع قهرمان زن در این مرحله با آنیموس ملاقات کرده و یا با ویژگیهای آنیموس همذاتپنداری میکند. آنیموس از نظر یونگ بخش مستور روان زن است؛
»تجسم تمامی گرایشهای روانی مردانه در روح زن است و حاصل تجربههای زیستن زن با مرد در طول صدها هزاران سال زندگی با یکدیگر است که در ناخودآگاه جنس زن ضبط شده است.« - سیاسی، - 80 :1370 آنیموس یا شخصیت مذکر درونی در این مرحله میتواند مثبت و یا منفی باشد. آنیموس مثبت همان مرد دلرحم و حامی است که گاه در سرتاسر سفر قهرمانی زن، راهنمای پشتیبان و حمابتگر او باقی خواهد ماند. آنیموس منفی اما مانند دیوهای قصههای پریان، سرکوبگر و بیرحم است.
3,3 گردآوری همپیمانان این دورهی مهمی در رشد »خویشتن« است. زن قهرمان دنبال الگوهایی میگردد که بتواند گامها و مراحل این مسیر را به او نشان دهند. این بخش از الگوی مورداک در نظریهی کمپبل نیز وجود دارد، آنجا که میگوید: »آنان که به دعوت پاسخ مثبت دادهاند، در اولین مرحلهی سفر با موجودی حمایتگر روبهرو میشود. - «کمپبل، - 75 :1392
3,4 جادهی آزمونها در این مرحله قهرمان زن در مسیر هزارتویی از امتحانات دشوار گام مینهد تا نقاط قوت و تواناییهای خویش
