بخشی از مقاله
چکیده
کمالخواهی و زیباییگرایی در ساختههای بشر جهت تعالی روح وجسم باعث الهام خودآگاه یا ناخودآگاه از طبیعت و تناسبات طبیعی گردیده است. معمار اسلامی با الهام از طبیعت و رموز آن و با تطبیق و هماهنگی الگوهای زندگی با الگوهای طبیعت سعی بر بقا و بدست آوردن حس آرامش داشت و برای آفرینش فضاهای با کیفیت پایدار تلاش میکرد این الگو را در تمام جهتهای زندگی انسان وارد کند. بدینسان معمار دست به خوانش طبیعت زده و رموز طبیعت را فراگرفته و در بنا بکار برده است.
این بکارگیری از سه منظر قابل کنکاش است. نخست، بهرهگیری از اشکال طبیعت، دوم الهامگیری استعاره-ای از طبیعت، سوم الهام از قواعد و سنن طبیعت که از سه مسیر خوانش علمی، فلسفی و دینی قابل بحث و بررسی است. این پژوهش با بهرهمندی از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در تبعیت از الگوواره تحقیق تفسیری با استفاده از مطالعات اسنادی و همچنین برداشتهای میدانی با هدف خوانش آفاق طبیعت در معماری اسلامی از دریچه مسجد شیخ لطفاالله صورت گرفته است.
بدین منظور پرسشهای پژوهش اینگونه معرفی میگردد: -1 دیدگاه ادیان، فلسفه و علم در مورد خوانش طبیعت و رموز آن چیست؟ -2 رمزگونگیهای طبیعت در قالب مسجد شیخ لطفاالله چگونه فضایی با کیفیت ایجاد کردهاند؟ نتایج نشان میدهد که علاوه بر حضور اشکال طبیعت به صورت تصاویر گیاهان و موجودات، استفاده استعاری از نور، و بکارگیری قوانین هندسی تناسبات طلایی، هندسه فرکتال و مارپیچ های زرین بر اعتلای کیفیت فضایی این بنا تأثیرگذار بودهاند.
.1 مقدمه
معماری چیزی بیش از توده و کالبد، پر و خالی و مصالح است که ساختمان نام می گیرد. معماری همراه خود معنا و پیام می آورد. بدین ترتیب معماری اسلامی فضا و توده و کالبد را در قالب معنای اسلامی قرار می دهد و همواره در پی آن بوده است که فضایی بیافریند که در آن پیوسته بر سرشت گذرایِ اشیای مادی تاکید شود. نزدیک کردن جهان جسمانی به جهان روانروحانی در فضاهای معماری به وسیله فضاهای کیفی که در آن نشانه های الوهیت در کالبد معنا پیدا می کرد در صدر اهداف یک معمار اسلامی قرار داشت.
معمار اسلامی - سنتی - برای ارتباط با عالم ماورا و در پی کسب نیرو و مددی خاص که هدایتگر او در زندگی مادی باشد به الهام از طبیعت و رموز آن پرداخته است و از این روی به وسیله عقل الهی - که جدا از عقل مادیست - به دنبال به دست آوردن کیفیاتی است که در جهان هستی وجود ندارد. او به وسیله تطبیق و هماهنگی الگوهای زندگی با الگوهای چرخه طبیعت سعی بر بقا و بدست آوردن حس آرامش داشت و سعی می کرد این الگو را در تمام جهت های زندگی انسان واردکند تا فضایی با کیفیت پایدار بیافریند.
امروزه رابطه طبیعت با معماری بیش از هر چیزی تابع رویکرد علمی و در زیر شاخه های توسعه پایدار و معماری سبز و محیط زیست مطرح می شود. و رویکرد آفاقی و فلسفی به کیفیات محیطی الگو گرفته از طبیعت کمتر پرداخته می شود. اهمیت این پژوهش در باب ضرورت تامل در رابطه معمار اسلامی با طبیعت و چگونگی نقش طبیعت در فضای معماری است که این مهم می تواند سرآغازی بر بازآفرینی کیفیات فضایی آثار معماری اسلامی در معماری امروز باشد.
بدین سان پژوهش حاضر با هدف خوانش طبیعت در آثار معماری اسلامی و شناسایی چگونگی اعتلای کیفی فضایی معماری اسلامی برخاسته از طبیعت صورت گرفته است. پرسش های پژوهش نیز این چنین تدوین گشته اند: -1دیدگاه ادیان، فلسفه و علم در مورد خوانش طبیعت و رموز آن چیست؟ -2 رمزگونگی های طبیعت در قالب مسجد شیخ لطف االله چگونه فضایی با کیفیت ایجاد کرده اند؟ که برای پاسخ به این پرسش ها ابتدا دیدگاه های مختلف علمی، فلسفی و دینی در مورد طبیعت معرفی می شود و مسجد شیخ لطف االله به عنوان نمونه ای شاخص از معماری اسلامی که توانسته است فضایی با کیفیت را ایجاد کند مورد بررسی قرار می گیرد.
.2 پیشینه پژوهش
تاکنون حجم بالایی از مطالعات مربوط به طبیعت به پژوهش های شکلی و محتوایی در قالب باغ ایرانی بوده است. بنابراین خوانش طبیعت در قالب باغ ایرانی تفسیر شده است. اما محققین اندکی در مورد رویکردهای مختلف دینی و فلسفی به طبیعت پژوهش کرده اند که می توان از سید حسن نصر و عبدالحمید نقره کار نام برد. این پژوهشگران با معرفی نگاه های مختلف به طبیعت درصدد معرفی کردن نگاه برتر اسلام به طبیعت نیز قدم گذاشته اند. نوع دیگری از پژوهش های مرتبط به طبیعت مربوط به آموزه های طبیعت است. شرقی و قنبران - - 1391 در " آموزه هایی از طبیعت در طراحی معماری" توانسته اند آموزه هایی از طبیعت را برای طراحی معماری در قالب الگوهای بازنمایی از طبیعت به صورت شکلی، معنایی و قواعد و هندسه معرفی نمایند.
حجازی - - 1387 نیز در"هندسه مقدس در طبیعت و معماری ایرانی" با بررسی هندسه اشکال طبیعت که آن را هندسه مقدس نامیده به کاربرد این هندسه در برخی از آثار معماری اسلامی ایران پرداخته است. مشایخ فریدنی - - 1392 در مقاله ای با عنوان "پژوهشی در هنر مهندسی و الهام از طبیعت" نمونه های الهام از طبیعت را در قالب آثاری از بهره گیری سازه ای و همچنین علم بیونیک معرفی می کند. در ادامه چنین پژوهش هایی مطالعاتی نیز صرفا برای مسجد شیخ لطف االله صورت گرفته است که توانسته است گوشه هایی از آفاق طبیعت را در زوایایی از این اثر شناخته شده بررسی کند.
حاجی قاسمی - 1375 - در "هندسه پنهان در نمای مسجد شیخ لطف االله"، بیان می دارد که معماران گذشته پایبندی عمیقی به کاربرد هندسه در معنای کامل آن و در تمامی وجوه کار خود داشته اند، که مسجد شیخ لطف االله به گونه ای عالی شامل این ویژگی است. بررسی های وی نشان داده است که نمای مسجد شیخ لطف االله بر اساس شبکه هندسی 5 ضلعی و گسترش هایی از این شبکه هندسی شکل گرفته است. دهار و علی پور - - 1392 تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف االله را با توجه به جلوخان و جهت گیری آن در میدان نقش جهان را مورد مطالعه قرار داده اند و بیان کرده اند که ابعاد فضای نماز خانه متناسب با جلوخان ورودی بناست و مکان یابی این فضا در ارتباط با موقعیت یابی ورودی بنا در بدنه میدان به گونه ای تعیین شده که یک فرآیند هندسی به هم پیوسته ایجاد می کند.
باصری و قلی پور - - 1393 در "مکانیت مثالین نورهای رنگی در معماری مقدس ایران،" با اتخاذ رویکردی تفسیری و چشم اندازی سنت گرا، آرای عارفان را درباره اصول معماری اسلامی، با توجه به شکل گیری نورهای رنگی در مسجد شیخ لطف االله را سنجیده اند. کفشچیان مقدم و همکاران - 1392 - نیز بررسی دیوارنگاره های مسجد شیخ لطف االله و ارتباطات فرمی، معنایی و مفهومی آن را با محیط پیرامون و معماری حاکم مورد بررسی قرار داده اند. و درنهایت شکل گیری فضای مذهبی در این مسجد را با فضای غیرمذهبی در بنای عالی قاپو از طریق تزئینات دیوارنگاره ها را مقایسه کرده اند.
در مقایسه با پژوهش های پیشین، مقاله حاضر نیز می خواهد در قالب یک اثر خاص به روشی معکوس آموزه های معمار از طبیعت را کشف کند و این عمل را خوانش نام گذاشته است. با این حال سعی می کند دامنه بررسی نشانه ها را به استفاده شکلی از طبیعت محدود نکرده و جنبه های مختلف آفاقی طبیعت در این مسجد را نیز مورد واکاوی قرار دهد. این واکاوی آفاقی که منجر به شکل گیری کیفیت فضایی مسجد شده است از میان مطالعات نظری رویکرد های مختلف دینی، فلسفی و علمی به طبیعت و بکارگیری الگوهای طبیعی بررسی می گردد.
.3 روش پژوهش
پژوهش حاضر از راهبرد تحقیق کیفی تبعیت می کند. از این رو نخست با بهره گیری از مطالعات اسنادی، منابع گوناگونی پیرامون رابطه متقابل طبیعت و معماری و همچنین دیدگاه های مختلف به طبیعت مطالعه گردید که عصاره این مطالعات مبانی نظری پژوهش را تشکیل داده است. داده های مورد نیاز نمونه پژوهش، نیز از طریق بررسی اسناد، نقشه ها و مطالعات مربوط به مسجد شیخ لطف االله گردآوری گردید. سپس با استفاده از روش تحلیلی و استدلال منطقی، داده ها بر مبنای چارچوب استخراجی از مبانی نظری مورد کاوش و تحلیل قرار گرفته است.
.4 کیفیت
انسان بر اساس دریافت و ادراکش از فضا در محیط زندگی می کند. هر هنر اصیل و زنده به بهترین نحو ما را در عالیترین لحظات حس و ادراک قرار می دهد؛ موسیقی از لحاظ شنیداری و نقاشی از لحاظ بصری چنین لحظاتی را برای ما ایجاد کرده اند و در سطحی بالاتر این معماریست که طریق زیستن را در فضا برای ما ارزانی داشته است. مبنای اصلی حیات و روح هر انسان، شعر، بنا یا طبیعت بکر را کیفیتی محوری تشکیل می دهد که عینی ودقیق و قابل لمس توسط حواس است، اما نمی توان بر آن نامی نهاد - الکساندر،. - 15- 23 :1386 این کیفیت فرای تعریفی است که لغتنامه آکسفورد از کیفیت می آورد، »عیار چیزی وقتی با چیزی مثل خودش مقایسه می گرددOxford Advanced - .« - Learners Dictionary, 2006 فرهنگ معین نیز کیفیت را »چگونگی« معنی می کند - معین، . - 1388 اما از آنجا که این کیفیت زمان خلاصی از تضاد های درون حاصل می گردد با واژگانی نظیر منسجم و زنده قرابت دارد.
این کیفیت در کلام نصر در امر قدسی نمود پیدا می کند - نصر، - 47 :1375 و اردلان از آن به مثابه فضای مثبت نام می برد، - اردلان و همکاران، - 15 :1380 الکساندر نیز علاوه بر منسجم و زنده ، از واژه راحت و آزادی تکامل برای کیفیت نام می برد. »تکامل همانا سازگازی با نیروهای درونی است - .« الکساندر، - 25-30 :1386 در هنر قدسی نصر سر منشأ این کیفیت، اصول وحدت بخشی است که نهانی ماوراء و کیهانی دارد. آنجا که این اصول کثرت را به وحدت رهنمون می سازد.
از دیگر سو؛ هویت هر فضا از تکرار مستمر الگوهای آن مکان حاصل می آید. فضایی که توسط حواس ظاهر و عقل استدلالی انسان متجدد و عقل شهودی انسان سنتی1 ادراک می شود، در فرم توسط الگوهای تکرار شونده با حواس ظاهر به خصوص بصر، شناخته می شود. - نصر، - 171 :1386 بنابراین این کیفیت که بدان اشاره شد ورای مسائل فرهنگی، اقلیمی و جغرافیایی است و حضور آن لازمان و لامکان است. کیفیت در جایی ظهور می یابد که سیستم کاملی از الگوها وجود داشته باشد. - الکساندر، - 108-116 :1386 الگوهایی پایدار و زنده که در مراتب متعدد هستی به هم وابسته باشند.
