بخشی از مقاله
چکیده
مسجد به عنوان مکانی مقدس و با اهمیت برای مسلمانان، که روزانه در آن به عبادت میپردازند، نمودی از فضایی مقدس و معنوی است. معماران تلاش دارند همواره مفهوم تقدس را از طرق مختلف در بناهای عبادتگاهی به مخاطب خویش انتقال دهند. مسجد شیخ لطف االله از بناهای ارزشمند و شاخص معماری ایرانی اسلامی در دوره ی صفوی میباشد، که میتوان حضور نمادین مفاهیم حکمی را در بخشهای مختلف کالبد این مسجد به خوبی مشاهد کرد، بنابراین، بررسی نحوه تجلی معنا در اجزای کالبدی معماری بنای مسجد شیخ لطف االله هدف اصلی پژوهش است.
دستیابی به این هدف با مطالعه پیرامون مضامین فلسفی هریک از اجزای کالبدی بنا و نحوه ظاهر شدن معانی در قالب بخشهای مختلف مسجد، به دست آمده است. فرایند پژوهش در راستای پاسخ گویی به این پرسش شکل گرفته است که چگونه معنا توسط کالبد فیزیکی بنا متجلی میشود، و به صورت نمادین مفاهیم حکمی هنری را به مخاطب القا میکند. روش پژوهش در این مقاله توصیفی تحلیلی میباشد و برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانهای اسنادی استفاده شده است
نتیجه حاصل از این تحقیق مبیّن آن است که در هنر ایرانی اسلامی فضای فیزیکی و کالبدی، تنها دارای بعد عملکردی نیست، بلکه هر فضای معماری خلق شده در ارتباط مستقیم با معنا و مفاهیم مقدس است.
-1 مقدمه
معماری دینی نتیجه تلاش معمار معتقد برای بیان اصول و مفاهیم دینی در قالب اثر معماری است، به طوری که نتیجه کار او فارغ از هرگونه برداشت شخصی و زمینی قرار گیرد. این فعل بر زمینه ای که در آن معمار، اثر و مخاطب اثر هر سه در یک راستای مشخص که همانا القاء، بیان و فهم ساده مفاهیم قدسی است قرار می گیرد لذا معمار برای انجام این مهم نیازمند نماد، نمادپردازی می شود که من جمله قویترین و کاربردی ترین ابزارهای بیانی به شمار می رود. معمار مسلمان از کثرت می گذرد تا به و حدت برسد ، به کار گیری اجزای بنای معماری نیز در راستای رسیدن به این هدف توسط معمار شکل میگیرد.
بنابراین در هنرهای دینی بویژه معماری که مهم ترین هنرهای دینی ،توجه به معنا محور مشترک معمار، اثر و مخاطب اثر محسوب می شود زیرا در معماری دینی، جهان انعکاس حقیقت الهی است. در جامعه اسلامی،جامعه ای که در آن سنن اسلام حاکم است، هر جزء از زندگی من جمله هنر و معماری در ارتباط با اصول روحانی و اسلامی است و هنر مستقیم ترین تجلی اصول اسلام محسوب می شود و از آنجایی که ارتباط با کیهان شناسی ویژگی مشترک میان تمامی سبک های معماری سنتی محسوب می شود و چون هنر معماری در پی ایجاد جایگاهی برای زندگی انسان به بهترین شکل است، لذا تلاقی انسان، کیهان شناسی و معماری در تمدن اسلامی " مسجد" به معنی محل سجده نامیده می شود.
بنابراین می توان گفت که همین رابطه میان انسان، کائنات و کیهان و معماری، اساسی ترین لازمه آشنایی و درک معماری اسلامی می باشد. رابطه ای که ریشه در مفهوم وحدت دارد چرا که از دیدگاه سنت گرایان کل هستی خود نشانه ای از هنر مقدس است: خلقت الهی. لذا مسجد به عنوان تجلی گاه ذات حق متشکل از مجموعه نمادهایی است که در قالب اجزا و فرم ها و تزئینات معماری به بیان حقایقی می پردازند که محور اصلی تعالیم دینی محسوب می شوند
-2 پیشینه تحقیق
در این بخش به تعدادی از پژوهشهای مرتبط با موضوع مقاله پیش رو، در جدول شماره1 آورده شده است.
جدول شماره.1 پیشینه پژوهش.
-3 کالبد مسجد و تقدس
مساجد اسلامی، جلوه ای از زیباییهای بصری و نمونهی بارزی از تلفیق فرمها نمادین با باورهای عمیق اعتقادی است. این معانی همچون منابع الهامشان با زبان اشاره و معنا سخن میگویند
این عناصر قادر هستند از تعالی فردی و وحدت لحظهای با الوهیات حمایت کند یا واسطهی آن شود. برخی صاحب نظران این تجلی معانی در کالبد فیزیکی را عرفان دیداری نامیدهاند، ویژگیای که فقط در هنر دینی و قدسی میتوان نشانی از آن یافت.
ارتباط میان تفکر و تعمق درباره خداوند به صورتی که در قرآن توصیه شده و سرشت تفکر آمیز هنر بین ذکر االله که هدف نهایی تمام اعمال مذهبی در اسلام است و نقشی که معماری در زندگی هر مسلمان ایفا میکند، تایید کننده رابطه میان وحی و هنر و معماری اسلامی است.
چرا که اگر این هنر به نزدیک ترین وجه ممکن با صورت و معنای دین اسلام پیوند نداشت هرگز نمیتوانست از عهده انجام این وظیفه معنوی برآید، به همین دلیل جدایی معماری از معنا را میتوان امری محال دانست. معماری همواره تحت حمایت و تاثیر دین بوده است.
معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره گیری از روح معنویت نشان میدهد. بارزترین تجلی گاه معنویت و هویت متعالی انسانی را می توان در لایه های پنهانی هنر مساجد جستجو کرد؛ هنری که در آن، دل، جان، بینش عقیده و ایمان انسان، همراه با اعضاء جوارح او، در فرآیند کشف حقیقت و بروز خلاقیت، در تکاپو و جنب و جوش قرار دارد. راز و رمز هنر اسلامی در همان معنویت، خلوص و حقیقت عرفانی درون آن خلاصه می شود که به شهود و بروز رسیده است.
این هنر، زاییده شوق و شعف ناشی از میل انسان به لقاء و نزدیکی به حق تعالی است؛ هنری که در نتیجه قداست، پاکیزگی، تعالی و عروج ناشی از فرایند طی طریق به سوی عالم کبیر و جهان معنا نمود یافته است .در واقع این مسجد است که روح بی قرار آدمیان را از قیود عالم محسوسات می رهاند و به سوی نوری مطلق سوق می دهد. هنرمندی که با وقوف به معنویت به مثابه یگانه عامل هویت ساز بشری، همواره کوشیده است با گفتمانی استعلایی و بهره گیری از عناصری پویا، متعادل، هم آوا، رازگونه و متنوع، معنویت و مقدسات را در کالبدی مادی به تصویر بکشاند و از این رهگذر سبب ساز هویتی متمایز برای آدمی باشد.
هویتی که در نتیجه گسست او از قیود مادی و نیل به ملکوت و جاودانگی حاصل می شود. از آنجا که انسان موجودی تک بعدی نیست و به صورت فطری، به جمال و نوآوری گرایش دارد، معماران کوشیده اند با تکیه بر تجارب، تفکرات، خلاقیت فردی و روحیه زیباشناسانه، از یک سو و تجلی معنویت و مفاهیم دیگر از دیگر سو، به خلق اثری بدیع و سرشار از مفاهیم و مضامین معنوی در ساحت و ساختاری مادی همت گمارند
-4 معماری اسلامی و نماد پردازی
وحدت معنا در عین کثرت صورت ها را میتوان مهم ترین ارزش نهفته در هنر و معماری ایرانی اسلامی دانست که ضمن پدید آوردن اجزای کالبدی، درک معانی نمادها را از طریق ایجاد رابطه جانشینی میان آنها ممکن می سازد.
به نقل از چیت سازیان از جمله جایگاه های ظهور نمادها در هنر ایران، معماری است. نمادگرایی از ویژگیهای اصیل انسان است که از دوره آغازین حیات وی در آثار هنری نمودی خاص داشته و براساس دیدگاه های اسلامی، نماد یا رمز، جنبه ظاهری و دنیوی ماهیتی معنوی محسوب می شود ؟به تعبیر دیگر تمامی چیزهای این عالم، رمز و نماد ذات عالمی دیگر است.
به باور کاسیرر، به نقل از صارمی، مستقیم ترین و بی واسطه ترین رابطه میان انسان و فرم را می توان در هنر یافت و از نظر وی، معماری، جهت دارترین و بی واسطه ترین فرم نمادین است. بنابراین معماری قادر است از طریق عناصر و رابطه بی واسطه میان فرد و خود، معنا را به بیننده انتقال دهد ؟این تجربه فضایی به مفاهیم تاریخی و معنی معماری اشاره دارد هنرهای سنتی ایران با وجود تنوع در صورت، از یک معنا سخن می گویند و به مفاهیمی مشترک دلالت دارند که آفریده ای از باورهای ایرانی اسلامی است ؟به طور کلی هنر دینی مبتنی است بر رمزپردازی ”سمبولیسم“ و زبان هنرمند زبان تمثیلی است ؟از جمله جایگاه های تجلی نمادها و به ویژه در ایران، هنر معماری ایرانی اسلامی است
-5 مسجد شیخ لطف االله
یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان مسجد شیخ لطف االله است که در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو واقع گردیده است. در این محل مسجدی مخروبه واقع بوده است و از آنجا که محل مناسبی داشت، شاه عباس دستور به ساخت مسجد شیخ لطه االله در آن محل داده است.[9] این مسجد به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف االله نامیده شده است.
پس از آن که مدرسه و مسجد شیخ لطف االله برای تدریس و نمازگزاری ایشان آماده گردید شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و شیخ در مدرسهای که امروزه وجود ندارد اقامت گزید و به امامت و تدریس مشغول شد و شاه عباس برای وی مراتبی مقرر نمود.
مسجد از طریق سردر و جلوخانی با شکوه و زیبا با میدان نقش جهان در ارتباط است و به همین دلیل معمار سازنده تمام توجه خود را به نمای ورودی معطوف کرده است. با توجه به بررسیها و مطالعات انجام گرفته به نظر میرسد این نما با رعایت اصول دقیق مهندسی طراحی و اجرا گردیده است. فقدان مناره و ارتفاع نسبتا کم سردر احتمالا عامدانه برای عرضه و خودنمایی بهتر گنبد فوق العاده و جذاب را فراهم کرده است. ورودی مسجد به اندازه 6 پله سنگی از سطح میدان نقش جهان بالاتر است و در دو طرف سکوهایی مرمرین در اضلاع جانبی سردر، طاقها و درگاه هایی به صورت قرینه ساخته شده است.
این مسجد با سایر مساجد اصفهان چند تفاوت عمده و اساسی دارد و دارای صحن مرکزی نیست، مناره ندارد، وسعت چندان نداشته و فرم و رنگ گنبد آن با اغلب مساجد متفاوت است و به گونه دو پوش پیوسته میباشد. با همه اینها یکی از شاهکارهای هنر معماری را در این مسجد شاهد هستیم و آن حل مشکل قبله است که در نوع خود بینظیر و جالب توجه است. گنبد با ارتفاع کم پوششی مناسب برای شبستان کوچک مسجد به شمار میرود، از طرفی بلندای گنبد تا اندازه ای است که بتوااند در کنار میدان نقش جهان خود نمایی کند و به عنوان نمادی زیبا متجلی گردد
راهروی مسجد با کاشیهای هفت رنگ پوشیده شده است. طراحی این راهرو علاوه بر حل مشکل قبله یابی، عبادت کننده را از هیاهو و فضای بیرون مسجد جدا میسازد و همچنین نور کم این راهرو باعث میشود انسان به هنگام ورود به شبستان به یکباره درگیر عظمت و زیبایی و حالت روحانی شبستان شود.
شبستان بخش اصلی این مسجد به شمار میرود که نور، هندسه، رنگ و تناسبات، همگی در راستای القا و انتقال معنای کثرت در وحدت عمل می کنند و این قسمت از مسجد از لحاظ معنا شناختی بیشترین مفاهیم تجریدی را در خود جای داده است. توضیحات فوق را میتوان مقدمهای برای ورود به بررسی عناصر ساختاری معماری مساجد و معانی قدسی موجود در هریک از آنها دانست.
تصویر شماره-1 محل قرار گیری مسجد شیخ لطف االله در میدان نقش جهان اصفهان.
