بخشی از مقاله
خلاصه
مسجد شیخ لطف االله یکی از مساجدِ مهم در شهر اصفهان و در ضلع شرقی میدان نقشجهان واقع شدهاست. در سالهای 1313 تا 1317 خورشیدی، به دلیل وجود رانش و حرکت در ضلع شمال و شمالشرقیِ مسجد، طرحِ ساختِ پشتبندهایی در این جبهه از مسجد داده شد. رفتارسازهای این پشتبندها و فنآوری ساخت آنها مسئلهای است که در این مقاله با مطالعات میدانی و برداشت دقیقِ پشتبندها و با استناد به مطالعات کتابخانهای به بررسی آن پرداخته شده-است. جهت تحلیل پشتبندها از نرمافزار آباکوس استفاده شده و پس از مدلسازی به تحلیل سازهای آنها پرداخته شد. هشتوگیر ننمودن پشتبندها با بنای اصلی، ایجاد پی برای پشتبندها در ابعاد مناسب، افزایش مقطع پشتبند در ارتفاع پایینتر، نحوهی آجرچینی مناسب جهت عملکرد بهتر پشتبندها، استفاده از عناصر سازهای با مقاومت کشششی بالا در پشتبندها از مهمترین دستآوردهای این مقاله میباشد.
کلمات کلیدی: مسجد شیخلطفاالله، پشتبند، رفتارسازهای، فنآوری ساخت، آباکوس
.1 مقدمه
مسجد شیخلطفاالله در ضلع شرقی میدان نقشجهان در مقابل عمارت عالیقاپو و بر روی مسجدی قدیمی به نام مسجدِ کوچهی جلوخان بنا شدهاست.در کاربریِ مسجد، اختلافنظرهایی وجود دارد ولی در بسیاری از سفرنامهها و منابع تاریخی، از این مسجد، با عنوانِ مسجد-مدرسهی صدر یاد نمواندهو به گواهیِ همین منابع،کاربریِ مذهبی-آموزشی در آن غالب بودهاست. با حذفِ مدرسهی پشتِ مسجد و بعدها حمام و مستراحهای موجود، تعادل سازهای از بین رفته و دیوارهای ضلعِ شمال و شمالغربیِمسجد، دچارِ تغییر شکل و حرکت شدهاند. استاد معارفی، معمارِ مرمت بنا در آن زمان، با حذفِ حمام و مستراحهایموجود، در مقامِ کنارگذاردنِ عامل مخل و از طرفی حذفِ نیروهای عکسالعمل از جانبِ بنای تخریبشده، دست به ساختنِ چهار عدد پشتبند1 نموده که از عهدهانتقالِی نیروی رانشیِ2 ایجادشده به زمین، برآمده است.
در این مقاله سعی بر آن شده تا به سؤالهای زیر پاسخ گفته شود؛ آیا پشتبندهای مسجد شیخلطفاالله در برابر نیروی رانشی اعمالشده از بنا، عکسالعملِ مناسبی داشتهاند؟
معمار پشتبندهای مسجد، جهت بالا بردن عملکرد سازه، از چه فنآوری ساختی بهره بردهاست؟
.2 موقعیت جغرافیایی اصفهان
استان اصفهان با مساحتی در حدود 107045 کیلومترمربع در مرکز فلات ایران واقع شدهاست و حدود 6/25 درصد مساحت کل کشور را دارا میباشد. این استان بین 30 درجه و 42 دقیقه تا 34 درجه و30 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 36 دقیقه تا 55 درجه و32 دقیقه طول شرقی در ایران مرکزی قرار دارد، درحالیکه شهر اصفهان با طول جغرافیایی 51 درجه و 39 دقیقه و 40 ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 38 دقیقه و 30 ثانیه شمالی بعد از تهران و مشهد سومین شهر بزرگ ایران است.[1]طبق آخرین تقسیمات کشوری، استان اصفهان، از شمال، به استانهای مرکزی، قم و سمنان، ازجنوب، به استانهای کهکیلویهوبویراحمد و فارس، از مشرق، به استان یزد، از مغرب، به استانهای چهارمحالوبختیاری و لرستان محدود می-شود. از نظر وسعت، بعد از استانهای سیستان وبلوچستان،کرمان، یزد، فارس، سمنان و خراسانرضوی حائز مقام هفتم است. موقعیت قرارگیری اصفهان را در شکل1 میتوان مشاهده کرد[2]
.3 موقعیت قرارگیری میدان نقشجهان در شهر اصفهان
به گفتهی شفقی، »شهراصفهان، دارای دو محور طبیعی و فرهنگی است که اساسِ استخوانبندیِ شهر را تشکیل میدهد. زایندهرود در جهتِ غربیشرقی،- به عنوانِ محور طبیعی و چهارباغ که محورِ فرهنگی است و به دستِ بشر ساخته شدهاست، دارای جهتِ شمالی- جنوبی است.«[1] میدان نقشجهان، در نزدیکیِاین محور، در قسمتِ شمالشرقیِ نقطهی تلاقیِ این دو محور و در منطقهیطرحِ3 جامعِ اصفهان، واقع شدهاست - شکل. - 2 منطقهی 3، با تعداد 75محله و مساحتِ 51155/25 هکتار، بزرگترین منطقه، ازمناطقِ 15گانهی[4] شهر اصفهان میباشد.[1]
.4موقعیت قرارگیری مسجد شیخلطفاالله در میدان نقشجهان
مسجد شیخ لطفاالله در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان، روبروی کاخ عالی قاپو و در همسایگی مسجد جامع عباسی، واقع شده است - شکل - 3در. داخل محرابِ مسجد یک کتیبه موجود است که تاریخ آن 1028 - هجری - و زمان اتمام معرقکاریها و کاشی را تعیین میکند. تاریخ کتیبهی بزرگ که در داخل مسجد زیر گنبد است 1025 هجری، می-باشد. این بنا روز ششم ژانویه 1932 میلادی - 15 دیماه خورشیدی - ، در فهرست بناهای تاریخی به ثبت رسیده است.[5]
