بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از دانش سبز در حفظ و نگهداری آثار هنری و تاریخی عرصه ای جدید در حوزه حفاظت و مرمت آثار کاغذی تاریخی است که در دو دهه اخیر رشد و توسعه قابل توجه آن در جهان مشهود بوده است. دانش سبز با نگرشی هدفمند از یکسو از طریق استفاده از مواد طبیعی سازگار با ساختار مواد و آثار تاریخی و هنری روند فرسایش و تخریب آثار تاریخی را کنترل می نماید و از سوی دیگر، با کاهش میزان آلودگی محیط زیست، تاثیرات نامطلوب ناشی از بکار گیری مواد شیمیایی بر مرمتگر و محیط پیرامون اثر را به حداقل می رساند.
در این میان، ضمن ضرورت بازشناسی دانش پیشینیان در استفاده از مواد طبیعی جهت کنترل محیط و فرسایش آثار هنری بویژه مکتوبات، لزوم همکاری بین رشته ای دانشمندان فیتوشیمی با حفاظتگران و مرمتگران جهت شناسایی، استحصال و بکارگیری مواد طبیعی موثر و کم خطر در عرصه حفاظت و مرمت غیرقابل انکار خواهد بود. به استناد منابع کهن موادی مانند حنظل، انزروت، افسنتین، کبیکج و غیره به عنوان نمونه های قابل استفاده برای حفاظت آثار کاغذی تاکنون، گزارش شده است در این مقاله به ارائه نمونههایی از کاربرد مواد گیاهی فوق در حفظ و مرمت مکتوبات و مخطوطات تاریخی پرداخته می شود که به روش مروری - تحلیلی ارائه خواهد شد.
در یک جمع بندی، استفاده از مواد مذکور در حفاظت و مرمت آثار کاغذی تاریخی به صورت غیر مستقیم تاکیدی بر لزوم بکارگیری مستمر دانش سبز در فعالیتهای علمی و تحقیقاتی است. در این گونه تحقیقات، دانش حفاظت و مرمت از طریق منابع مکتوب پیشین و آزمایشهای علمی و عملی با استفاده از روشهای نوین حفاظت و مرمت و هم چنین تحقیقات صورت گرفته در گروه های حفاظتی و مرمتی سراسر دنیا اقدام به معرفی تجربیات جدید می نماید.
مقدمه
با توجه به آسیب پذیر بودن آثار کاغذی، حفظ و نگهداری از نسخههای خطی و مکتوبات تاریخی به عنوان میراث فرهنگی مللدر سراسر جهانهمواره حائز اهمیت بسیار بوده و بدین منظور مواد و روش های مختلفبرای حفاظت و ومرمت آنها بکار گرفته شده است.با توجه به تاثیرات نامطلوب مواد شیمیایی بر ساختار کاغذ، دانش سبز و استفاده از این دانش در حوزه حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی، نه تنها جزو دغدغه های جامعهامروز است بلکه در گذشته نیز برای ماندگاری آثار کاغذی به استناد منابع مکتوب تلاش گردیده تا از مواد گیاهی و طبیعی بکار گرفته شده در حوزه های مختلف دانش بهره برداری شود.
مواد گیاهی و اصطلاحا سبز ضمن سازگاری ساختاری با مواد سلولزی، اثرات مفید و شایان توجهی بر حفظ و نگهداری مکتوبات کاغذی از عوامل مختلف فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی دارد وضمن صرفه اقتصادی،حافظ محیط زیست و سلامت مرمتگر و اثر نیز است. به همین دلیل توجه به آن در دو دهه اخیر در جهان رو به فزونی نهاده است . بنیانهای دانش سبز در حوزه مرمت و نگهداری کاغذ و مکتوبات تاریخی را می توان در متون کهن یافت . چرا که حفظ و نگهدای مکتوبات و آثار هنری کاغذی در گذشته نیز حائز اهمیت فراوانی بود ه است و رساله های کهن هنری و فنی مانند بیان الصناعات، مخزن الادویه، فرخنامه، قانون، و غیره به شرح نکات بسیاری در این مورد پرداخته اند.
این رسالهها و نیز یافتههای علمی جدید در مورد مواد هنری کهن می توانند مرجع و منبع بسیار مهمی در مطالعه مواد موثر و غیر سمی در حفظ و مرمت آثار هنری و مکتوبات کا غذی باشد.هدف این مقاله مروری بر ایده هایی در حوزه دانش سبز و استفاده از آن در امر حفظ و مرمت نسخ خطی و مکتوبات هنری کاغذی بوده و در پی پاسخ به این سوال خواهد بود که چرا بایستی از دانش و مواد بومی و روشهای گفته شده در متون کهن در امر نگهداری آثار کاغذی تاریخی و هنری بهره گرفت؟ روش تحقیق به کار گرفته شده در این مقاله مروری – تحلیلی بوده و دادههای حاصل از بررسی به شیوه اسنادی در منابع علمی ایران مرور و تحلیل خواهند شد.
مواردی را که در ا ین مقاله به آنها پرداخته می شود شامل : استحکام بخشی کاغذ با استفاده از کتیرا، پایدارسازی مرکب آهن- مازو با عصاره افسنتین، استحکام بخشی لایه رنگ در نگاره ها با صمغ انزروت، تاثیر آهارهای سنتی در دوام کاغذ، بررسی و ارزیابی تاثیر ضد قارچی عصاره گیاه کبیکج - - Ranunculus Languinosus جهت حفاظت آثار کاغذی تاریخی، تاثیر عصاره حنظل بر دفع حشره، موش و قارچ از کاغذ، تاثیر مرزه خوزستانی - خوزستانیکا - و چوب ارس بر کنترل آفت در مجموعهها، تاثیر بافری زغفران بر رنگ زنگار، تاثیر رنگ آمیزی سنتی کاغذ بر دوام آن می باشد. و در پایان مقاله محققین به جمع بندی می رسند .
استحکام بخشی کاغذ با استفاده از کتیرا متون تاریخی مانند بیاض خوشبویی به کاربرد کتیرا به عنوان آهار کاغذ اشاره داشته و آنرا موجب قوت و استحکام کاغذ دانستهاند. صمغ کتیرای بهینه شده با موادی همچون هیدروکسیدکلسیم و گلیسر ول و با کمک فناوری نانو میتواند در استحکام بخشی کاغذ بویژه نمونه های ساخته شده با استفاده از خمیر چوب بکار رود . نتایج مطالعه کاربرد این ماده روی کاغذ نشان میدهد که استحکامبخش نانو ذرات کتیرا علاوه بر نفوذ پذیری مناسب، تاثیر مطلوبی روی اسناد دارد.
میزان تخلل کاغذ نسبت به نمونه شاهد در تصاویر SEM کاهش یافته و سطح کاغذ از کیفیت بهتری برخوردار است.به طوری که، پیوند هیدروژنی شکسته شده در ساختار پلیمری کاغذ تا حدود زیادی ترمیم می شود. مقاومت کاغذ در پیرسازی تسریعی نسبت به فرسایش بهبود می یابد و آزمون ها نشان از بهبود مقاومت کششی و مکانیکی کاغذ حتی پس از پیرسازی تسریعی دارد . همچنین بررسی pH نشان میدهد که کاهش pH کاغذ آغشته به کتیرای مذکور و پیر شده به روش مصنوعی نسبت به نمونه شاهد کمتر بوده و کاغذ عملکرد بهتری در مقابل فرآیند اسیدی شدن از خود نشان می دهد. نتایج رنگ سنجی نیز نشان داده است که تغییرات چشمگیری در رنگ نمونه ها پس از پیرسازی رخ نداده است و به لحاظ رنگ دهی و کدورت مثبت بوده است - سهیلی پور، . - 1394
پایدارسازی مرکب آهن- مازو با عصاره افسنتین
در کتاب مخزن الادویه عقیلی شیرازی، ذکر شده که آمیختن آب مطبوخ افسنتین با مرکب مانع تغیر آن و خوردن ارضه و کرم و سوس و موش کتابی را که با آن مرکب کتابت کرده باشند می شود . همچنین در کتاب قانون ابن سینا ذکر شده که اگر افسنتین با مرکب ترکیب شود، رنگ مرکب ثابت می ماند و تغییر رنگ نمی دهد و کاغذ را از موش خوردگی محفوظ می دارد - رمضانی، 1393، . - 27 این سخن سبب تحقیق در خصوص پایدارسازی مرکب آهن- مازو با استفاده از این عصاره شده است.
نتایج پژوهش در این مورد نشان می دهد که افزودن عصاره ی گیاه افسنتین به مرکب آهن- مازو، با تغییر رنگ مرکب همراه است که میزان تغییر رنگ آن به نسبت مازو به زاج، بستگی دارد و با کاهش نسبت مازو به زاج، رنگ مرکب سرختر میشود. بدلیل حضور ترکیبات رنگی مثل فلاونوئیدها، تانن ها و آلکالوییدها در ساختار گیاه افسنتین، کاهش میزان مازو، موجب کاهش تشکیل کمپلکس نامحلول و سیاه رنگ فریک پیروگالات شده و در نتیجه ترکیبات رنگی تاثیر بیشتری بر رنگ مرکب خواهد داشت.
همچنین میزان رنگ باختگی مرکب حاوی عصاره ی گیاه افسنتین، پس از پیرسازی نوری به نسبت مازو به زاج وابستهاست و نسبت میزان مازو به زاج به رنگ باختگی در مرکبهای حاوی عصاره افسنتین عکس می باشد که میتواند ناشی ازتاثیر بیشتر عصاره ی گیاه افسنتین بر رنگ مرکب حاوی مازوی کم تر باشد. همچنین عصاره گیاه افسنتین در پایداری نسبت به دما و رطوبت در مرکبی که حاوی مازوی کمتری است، موثرتر است که میتواند ناشی از خاصیت بازی حاصل از ترکیبات آمین دار در ساختار آلکالوئیدی افسنتین باشد و احتمالا موجب کاهش سرعت و میزان فرآیند هیدرولیز
اسیدی در کاغذ و مرکب شود.همچنین ممکن است عدم تاثیرگذاری عصاره بر مرکب حاوی مازوی بیش تر، ناشی از ناکافی بودن میزان غلظت آن نسبت به میزان مازو در مرکب باشد.
بررسی pH مرکبهای آهن - مازو با میزان مازوی بیشتر و حاوی عصاره افسنتین نشان از کاهش تغییرات pH مرکب پس از پیرسازی دما-رطوبت را دارد. بدلیل اینکه عصاره گیاه افسنتین حاوی ترکیبات تانن است، افزودن آن به مر کب آهن – مازو موجب پایداری رنگی بیشتر مرکب در پیرسازی نوری و دما- رطوبت میشود. این امر میتواند ناشی از رنگ تیره حاصل از ترکیب تانن ها با املاح آهن باشد. همچنین گیاه افسنتین بدلیل دارا بودن ترکیبات فنلی مثل تانن ها و فلاونوئیدها دارای خاصیت آنتی اکسیدانی و آنتی رادیکالی و به دلیل وجود آلکالوئیدها دارای خاصیت بازی است .
به همین دلیل افزودن عصاره آن به مرکب آهن- مازو تاثیر مثبتی بر کاهش روند تخریب ناشی از دو ف رآیند اکسیداسیون و هیدرولیز ا سیدی در مرکبهای آهن - مازو دارد - رمضانی،. - 1393 استحکام بخشی لایه رنگ در نگارهها با صمغ انزروت نوع و میزان بست رنگ در آثار نقاشی نقش تعیین ک نندهای در شدت آسیب های وارده به لایه رنگ دارد. مهمترین روش درمان لایههای رنگ سست و شکننده استحکام بخشی آنهاست. استفاده از صمغ انزروت برای استحکام بخشی لایه های رنگ سست و شکننده در نگاره های روی کاغذ امیدوارکننده بوده است . اساس از این ماده در متون کهن به عنوان بست رنگدانه زنگار نام برده شده است.
