مقاله بررسی تطبیقی تجارب مرمت شهری در ساماندهی بافت های تاریخی ( ایران ، سوریه ، دمشق )

بخشی از مقاله

بررسی تطبیقی تجارب مرمت شهری در ساماندهی بافت های تاریخی(ایران ،سوریه، دمشق)

چکیده :

مروری بر ادبیات مرمت شهری جهان در دهه های معاصر و تجربه های اجرا شده بازسازی ، باز زنده سازی، نوسازی، و دیگر تجربه به کارگرفته شده در شهرهای مختلف تاریخی بیانگر آن است که نمی توان روش خاصی به عنوان فرمول و به صورت یکسان برای تمامی شهرهای دارای بافت های سنتی و تاریخی پیشنهاد کرد. نحوه مداخله و برخورد با بافتهای کهن در بین کشورهای مختلف با توجه به شرایط حاکم سیاسی،اقتصادی و اجتماعی آنها بوده است . هدف ازارائه و تبیین تطبیقی تجارب سایر کشورها و یافتن الگوها و شیوه های مناسب است که با شهرهای ایران انطباق بیشتری دارد و از طرف دیگر با بررسی تجارب گوناگون درباره مداخلات شهری به ویژه ساماندهی بافت های فرسوده و تاریخی، امکان دست یافتن به نگرش و دیدگاه جامع تر را فراهم می آورد . از این رو آن را باید جزیی از مقوله طراحی به شمار آورد زیرا بیش از هر چیز بر مبنای بستر و نیازهای واقعی بافت شکل می یابد. مقاله بر اساس روش تحلیل کیفی، ابتدا واژگان را شرح و سپس به تحلیل و احیا بافت های تاریخی شهری در کشور ایران ،از یک سو و تجارب به دست آمده درکشورهای آسیایی از سوی دیگر ، می پردازیم. نتیجه ی این پژوهش، جهت بررسی تطبیقی نمونه های انتخاب شده خواهدباشد که بر این روش مورد تطبیقی ، راهبردی برای ساماندهی نمونه های داخلی ارزیابی می گردد .این تحلیل امکان مقایسه مداخلات نمونه های کشورهای دیگر را فراهم نموده و علی رغم وجود شرایط و زیرساخت های متفاوت در نمونه های انتخاب شده، می تواند راهنمای در جهت تدوین راهکارهای مؤثر در ساماندهی بافت های تاریخی شهرهای ایران گردد.

واژه های کلیدی: بافت تاریخی ، ساماندهی، مرمت شهری ، مداخلات ، سیاست ها و راهبردها

-1مقدمه:

روش کاربردی تر در استفاده از تجارب جهانی، بررسی تجربه کشورهایی است که از نظر اقلیمی، فرهنگی، اقتصادی و ... به نمونه مورد نظر این طرح نزدیک ترند .ویژگی بارز و متمایز کننده بافت تاریخی شهرهای آسیایی وجودعملکردهای گوناگون و برخورداری از تنوع ویژه در جوابگویی به احتیاجات اقتصادی و اجتماعی است .با ورود الگوهای توسعه کشورهای غربی و تقلید غیر خلاق و کورکورانه از این الگوها ، شهرهای کشورهای آسیایی دچارتوسعه خود به خود و بی برنامه و گسترش ساخت و سازها بدون هماهنگی با الگوهای بومی خود شده اند که این روند جز اغتشاش و هرج و مرج چیزی به دنبال نداشته است.نحوه مداخله و برخورد با بافت قدیم در بین کشورهای مختلف با توجه به شرایط حاکم سیاسی،اقتصادی و اجتماعی آنها بوده است . و هدف از یافتن الگوها و شیوه های مناسب است که با شهرهای ایران انطباق بیشتری دارد و از طرف دیگر با بررسی تجارب گوناگون درباره مداخلات شهری به ویژه سازماندهی بافت های فرسوده و قدیمی، امکان دست یافتن به نگرش و دیدگاه جامع تر را فراهم می آورد .اغلب شهرهای ایرانی به لحاظ قدمت تاریخی دارای بافت های تاریخی می باشند. بررسی و شناخت شهرسازی سنتی ایرانی و تجربیات بدست آمده از طرح های مرمت شهری کشورهای دیگر ، طرح فوق را از یک پشتوانه غنی تجربی نیز برخودار خواهد نمود. از آن جایی که یکی از اهداف اساسی این تحقیق ساماندهی شهر های تاریخی در ایران می باشد. لذا سعی شده موارد مشابه از تجربیات دیگر شهرهای کشور که دارای ویژگی های مشابهی مورد مطالعه می باشند.در بررسی نحوه ی مداخله و نوع فعالیت ها، با توجه به شرایط و زیرساخت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی کشورهای نمونه و شرایط جامعه ی ما،صورت پذیرد که نتیجه ی تأثیر مطلوب الگوهای مورد نظر در شرایط جامعه ی ایران می باشد .

-2تعاریف

-1-2بافت شهری:

مراد از بافت، گستره ای هم پیونداست که با ریخت شناسیهای متفاوت طی دوران حیات شهری در داخل محدوده شهر و یا حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشد. این گستره می تواند از بناها، مجموع ها، راه ها، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد. "بافت شهری گستره همپیوندی است که از ریختشناسیهای متفاوت طی دوران حیات شهری در داخل محدوده شهر و حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشند .این گستره میتواند از بناها، مجموعهها، راهها، فضاهای شهری، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد.(شفائی،1384،ص( 6

2-2 اهداف و راهبردهای سیاست های دولت در بافت تاریخی و فرسوده شهری عبارتند از:

3-2ارزش فرهنگی در بافت کهن شهری:

در تبلور ارزشها و شیوههای زیست مردمان در کالبد شهرها، هرگاه در یک بافت شهری و در مقایسه با دوران قبل در شیوههای زندگی و ارزشهای موردنظر تحولی ژرف صورت بگیرد این بافت از نظر فرهنگی واجد ارزش خواهد گردید و به عنوان میراث ملی و جهانی مطرح میگردد(شفایی(24 :1384

4-2ارزش زیبا شناختی در بافت کهن شهری:

جاذبه زیبایی شناختی بافتهای تاریخی میتواند از ترکیب و همآمیزی بسیاری از ابنیه حاصل شود .اکثر بافتهای شهری از ساختمانهایی با سبکها و گویشهای متنوع شکل گرفتهاند و گذشته با قرار گرفتن در کنار حال ارزشیابی میگردد و ساختمانهای تاریخینسبتاً عادی هم به خاطر یاری رساندن به تنوع زیباشناختی بافت شهری ارزشمند میشود(تیزدل، (13:1380

5-2ارزش تاریخی در بافت کهن شهری :

بافتهای دارای ارزش تاریخی نمایندهای از دورانی هستند که بدان تعلق دارند و به روشنی این .دوره را بیان میکنند .نقش این بافتها در بیان تحولات بسیار حائز اهمیت است(شفایی(24 :1384

6-2ویژگی های گونه های بافت فرسوده:

بر اساس ویژگی هایدر جدول (6) کالبدی، عملکردی، اقتصادی،اجتماعی، حقوقی و شاخص های عمومی واختصاصی تعیین بافت های فرسوده عبارت اند از :

3-ساماندهیساماندهی بافت های فرسوده شهری یعنی آرایش دادن و منظم کردن این بافت ها به منظور تامین محیطی مساعد وقابل زیست برای ساکنان .مهمترین ابزار این نوع مداخله اعمال ضوابط و مقررات 1 برای هدایت و کنترل کیفیت محیطی است.

1-3ساماندهی کاربری اراضی در بافتهای تاریخی :بافتهای تاریخی، متشکل از مجموعه پیچیدهای از مسایل اجتماعی، اقتصادی و کالبدیاند، که اجرای مناسب هرکدام، راهی مخصوص به خود دارد. میتوان با کاهش خدمات در بخش مرکزی شهرها،(که بیشتر در شهرهای باستانی، شامل بافت تاریخی در آنها میشود) فعالیتها و خدمات فرهنگی (آموزشی)، تفریحی و توریستی را افزایش داد. این فرآیند به رونق اقتصادی به بافت و شهر نیز کمک بسیاری میکند، و موجب حفظ و توسعه ارزش های فرهنگی شهر میشود. با انتخاب بنا(زمین) در بافت تاریخی و یا با پیدایش کاربریهای بناها به موزه، رستوران سنتی و کاربریهای آموزشی و فرهنگی، میتوان زمینههای ساماندهی بافتهای تاریخی را مهیا ساخت.(شمائی، علی، (1389

-4مرمت شهری:مرمت شهری سعی در انتقال ارزشای کالبد یافته در مکان،به آینده داردو همراه با اضافه نمودن ارزش های معاصر به ارزش های پایدار کهن است و حفظ مادی و معنوی ارزش های مستتر ومستقر دراثرتاریخی پایداراست.این انتقال به معنای معاصرسازی اثرتاریخی میباشد (حبیبی،مقصودی،:1381ص (9

1-4تاریخچه مرمت بناهای تاریخی:

ازاوایل قرن نوزدهم مرمت بافت تاریخی شهرها در کشورهایی چون انگلیس و فرانسه آغاز شد. سال 1837 با تشکیل کمیته ویژه یادمان درکشور فرانسه اولین اقدامات درزمینه فعالیت های مرمتی شروع شد. همچنین در کشور انگلیس در سال 1877 مجموعه قوانین و مقرراتی تدوین شد که به موجب آنها از بناها و بافتهای تاریخی این کشور حفاظت و مراقبت به عمل میآمد. به تدریج فعالیتهای مرمتی جهت بازسازی و نگهداری بافت تاریخی شهرها آغاز شد( حسین عالی و شهرام تاجیک)در تاریخ معاصر، مشارکت در طراحی، در دهه 60 که شهرسازی یک جایگاه بی چون وچرایی را در دستور سیاسی سیاسی برای خود پیدا کرده است ودیگری دراواسط دهه90بود. (بحرینی ( 1378

2-4 مداخله: مداخلهها بر حسب شرایط فیزیکی، علل فرسایش و پیش بینی شرایط محیطی آینده که اثر در آن قرارخواهد گرفت، شدت و ضعف پیدا میکند.همیشه باید مقصد و هدف نهایی، اصول و قواعد مداخله مدنظر قرار گیردخصوصاً. این امر مهم که حداقل میزان موثر مداخله، همیشه بهترین راه به شمار میآید

1-2-4 اهداف مهم مداخله در بافت تاریخی:اهم اهمیت مداخله در بافت قدیم را میتوان به شرح زیر بیان نمود:

الف- ارتقاء کیفیت محیطی (زیستی، کالبدی و فضایی)ب-حفاظت و احیای ارزشهای فرهنگی تاریخی پ -هویت بخشی به مجموعه شهر ت-بهره گیری از قابلیتها و ظرفیتهای موجود به منظور توسعه شهر س- ایجاد پیوند و یکپارچگی در جهت جبران گسست کالبدی موجود.

-5بررسی تجارب مرمت شهری در ایراان

تاریخچه :دخالت در بافتهای شهری ایران از سال 1304 آغاز شد .مهمترین این اقدامات تهیه نقشه گذربندی و توسعه واصلاح برخی معابر تا قبل از جهانی دوم 1320 به شمار می آیند .در فاصله سالهای 1351)تا(1347 ، در قالب برنامه عمرانی چهارم، موضوع نوسازی محلات قدیمی در قالب طرحهای جامع موردتوجه قرار گرفت .(ابلقی،(114: 1380

در برنامه پنجم (1356-1351)به لزوم حفظ بافت تاریخی و توجه به اصالت آنها اشاره شده اما اقدام قابل توجهی در سطح کشور، عملاً صورت نگرفت. پس از انقلاب اسلامی وزارت کشور در سال" 1363 دستورالعمل تهیه طرحهای روانبخشی "را طی بخشنامه ای به استانداردهای کشور ابلاغ کرد .این اقدام را میتوان در حکم نخستین مداخله جدی در بافت قدیم شهرها به شمارآورد.این اقداماتعملاً از حد کفسازی، جداره سازی، و تأمین بخشی از تأسیسات فراتر نرفت. از سال 1370 در حوزه معاونت امور مسکن وزارت مسکن و شهرسازی سیاست توسعه درونی شهرها مطرح و توجه به مراکز شهری مورد توجه قرار گرفت. از نیمه دوم سال 1372شروع برنامه پنج ساله دوم اعتباری به منظور نوسازی ، آماده سازی و تجدید ساخت1000 هکتار از اراضی فرسوده شهری تخصیص یافت در همین راستا در چهل شهر بافتهای فرسوده و مسئله دار شهری به سرعت شناسایی و تعیین شدند.تا اواخر سال 1375جمعاً 61 هکتار از اراضی شهری تحت عنوان" بافت فرسوده و مسئلهدار شهری تماماً" در بافت قدیم شهرها به منظور شروع اقدامات نوسازی تخریب شد، و همزمان نیز تهیه درطرح های نوسازی آغاز شد .این مجموعه اقدامات از سال 1376به بعد اقدامهای ذکر شده با هدف توسعه درونی و ساماندهی و نوسازی بافتهای مرکزی و فرسوده آغاز شده است. (ابلقی،(115: 1380

1-5شیراز

1-1-5 طرح توسعه وراهکارهای آن جهت توسعه یافتن شهر تاریخی شیراز:

برطبق تاریخ ایران، سکونت دایمی در محل شهر شیراز شاید به دوران ساسانی و حتی پیش از آن برسد. موجودیت بافت تاریخی شیراز به پیش از اسلام و حتی به قبل از دوره هخامنشیان باز می گردد .بافت بافت قدیم شیراز با قرارگیری در مرکز شهر،وسعتی معادل 378 هکتار دارد . وضعیت ساکنین در بافت تاریخی: مهاجرپذیر شدید بافت ،کمبود خدمات عمومی،وجود آسیب های اجتماعی،کاهش ساکنین بومی،بارگذایی بیش از حد وافت کیفیت کالبدی.

2-1-5دسترسی اصلی سواره به منطقه تاریخی :

در خصوص دسترسی های اصلی سواره، نخستین طرح تفصیلی شیراز شبکه معابر موجود شهر را در این طرح توجه خاصی به نقش و تاثیر کاربری تعیین کننده نیاز روزافزون دسترسی به آن دیده نمی شود.طرح احیا و تفصیلی مصوب 1373 رینگ دور بافت را به عنوان معابر شریانی پذیرفته و مابقی معابر داخلی بافت را به عنوان دسترسی های محلی عنوان نمود .استفاده از رینگ معابر شریانی دور بافت الزامی است . دسترسی های داخلی بافت باید نقش جمع وپخش کننده و محلی داشته باشند .تامین پارکینگ ها، وسایل نقلیه عمومی و محدودیت های عبور سواره در منطقه تاریخی به صورت مرحله ای، با پیشرفت کار بهسازی منطقه تاریخی ضروری به نظر می رسد.

3-1-5حلقه توسعه پیرامون منطقه تاریخی

وجود اراضی تسطیح شده روی خندق قدیم شهر و استقرار بناهای فاقد کیفیت و کاربری های نامناسب شهری برآنها، انگیزه پیشنهاد بازسازی حلقه پیرامون منطقه تاریخی بود .ایده حلقه توسعه پیرامون منطقه تاریخی که در طرح احیای مصوب 1369 و طرح تفصیلی مصوب 1373 بر آن تاکید گردیده این طرح از نظر برنامه ریزی، وقتی توجیه پذیر خواهد بود، که حلقه دسترسی شریانی دور بافت نیز همزمان اجرا گردد. تصویر.((3) (2

تصویر. (2)الگوی ساختار حفاظت و مرمت بافت و ابنیه تاریخی شیراز تصویر. (3) )الگوی ساختار بهسازی،معاصرسازی منطقه شیراز

4-1-5 هدفها وراهبرد های بهسازی ،نوسازی وروانبخشی: هدف اصلی روق زندگی و ایجاد تغییرات کالبدی جهت بازگرداندن ثبات در بافت قدیم -1برخورد سیستمی با منطقه -2حفظ ارزشهای تاریخی و معماری-3بازگرداندن هویت تاریخی فرهنگی منطقه-3تقویت توسعه

-4ایجاد عملکردهای خدماتی-5بهسازی نوسازی کالبدی-6تثبیت جمعیت وتوسعه محدوده جمعیتی منطقه-7ایجاد یکپارچگی کالبدی در منطقه-8احیای فضایی و عملکردهای بناهای با ارزش تاریخی-9تشویق مشارکت مردمی در بازسازی ،فعالیت های اقتصادی-10تهیه طرح وبرنامه واحد واحیا و بهسازی منطقه(پیروز حناچی84،ص(84

5-1-5 سیاست ها وراهبردهای کالبدی و اقتصادی-اجتماعی:-1کاهش ترکم ناخالص جمعیتی-2دوری از الگوی آپارتمان سازی وساختمانهای بلند-3گسترش فضای سبز وخدمات غمومی در بافت-4کنترل توسعه ناهماهگ انبارها وواحدهای تجاری-5تخریب واحد های فرسوده ودون عملکرد-6مرمت بناهای باارزش وقدیمی جهت مرکز فرهنگی-7برچیده شدن حصارزندیه-8تخریبهای بزرگ بین الحرمین و محله موردستان -9شکل گیری مغازه ها و واحد های تجاری مختلف پیرامون محورهای جدید احداثی