بخشی از مقاله
مقدمه
بیشک تزئینات طالیی، بخش گستردهای از تزئینات موجود در نسخ خطی را دربر گرفتهاند. تنها بررسی چند نسخه خطی تاریخی با تزئینات رایج و معمول، میتواند مؤید این مطلب باشد که از رنگهای طالیی در تزئیناتی مثل تشعیر، حلکاری، افشانگری، جدولها و سرلوحها بیشتر استفاده میشود )نفیسی، .) 67-70 : 1383 در بررسی نسخ خطی موجود در تعدادی از موزهها و کتابخانهها، وجود یک تخریب و دگرگونی در تزئینات طالیی مشاهده میشود که قبل از آن به ندرت با آن برخورد شده یا گزارشی درباره آن ارائه شده است. 1 این تخریب و دگرگونی به صورت سبزشدگی، تغییر رنگ رنگدانههای طالیی در بعضی از نواحی تزئینات، دیده میشود. در بعضی نمونهها نیز تزئینات طالیی بطور کلی به رنگ سبز، تغییر رنگ داده است. به گونهای که در نگاه اول، شناخت این تغییر رنگ و دگرگونی تنها در صورت آگاهی از انواع تزئینات طالیی و تمیز دادن آنها از تزئینات دیگر، میسر است. عالوهبر اینها، کاغذ زیرین بهعنوان تکیهگاه و محملی برای رنگدانه طالیی دچار تغییر رنگ به تیرگی، شکنندگی و در مواردی خردشدگی و ریختگی در نواحی تخریب تزئینات طالیی، شده است. رنگ سبز تزئینات طالیی تخریبشده همراه با تغییر رنگ کاغذ در آن نواحی و شکنندگی و خردشدن کاغذ، بیشباهت به تخریب رنگدانههای سبز مس )زنگار( در نگارگریهای تاریخی نیست و شاید در مواردی هم با این رنگدانههای زنگار، اشتباه درنظر گرفته شوند. این دگرگونی در تزئینات طالیی، در نگاه نخست با توجه به ماهیت پایدار رنگدانههای طالی فلزی تاحدودی عجیب به نظر میرسد. چراکه در بیشتر رسالههای قدیمی که در زمینه خوشنویسی و کتابآرایی تألیف شدهاند، به استفاده از فلز طال با خلوص زیاد برای ورق طال و آمادهسازی پودر طال از این ورق برای اجرای تزئینات طالیی، اشاره نمودهاند )مایل هروی، :1372 .)100-529 هانس وولف1 نیز، درباره کوبیدن طال در ایران، اینگونه شرح میدهد: «بیشتر زری که در ایران برای کوبیدن به کار میرود ناب است، به ندرت مس یا سیم به آن اضافه کنند و این برای آن است که رنگ آن سرخ یا سبز شود» )وولف، .)36 : 1384 با مطالعه دستورالعملهای قدیمی در رساالت، بعضاً این احتمال داده میشود که عناصر دیگری مثل مس که برای ایجاد رنگهای متفاوت در طال به آن افزوده میشدهاند، به میزان زیاد استفاده شده و بعد از مدتی بر اثر تغییر شرایط این تزئینات، به رنگ سبز درآمدهاند. در بخش اول تحقیق حاضر، شناسایی ترکیب اصلی آلیاژِ به کار رفته
برای ساخت رنگدانه طالیی در نمونههای آسیبدیده، بررسی میشود. قسمتهایی از تزئینات طالیی که تخریبشده و به رنگ سبز در آمدهاند، بهعنوان محصوالت تخریبی درنظر گرفته میشوند. عوامل مختلفی میتوانند در تغییر و دگرگونی رنگدانههای طالیی بطور همزمان یا جداگانه، نقش داشته باشند. با شناسایی ترکیب شیمیایی محصوالت تخریبی میتوان برخی از واکنشهای شیمیایی صورتگرفته را تشخیص داد و تاحد امکان، بعضی از عوامل تأثیرگذار در روند تخریب تزئینات طالیی را معرفی کرد. بنابراین در مرحله بعدی پژوهش، نوع ترکیب این محصوالت تخریبی سبز رنگ شناسایی میگردند. البته کاغذ بهعنوان تکیهگاه و بستری برای اینگونه تزئینات نیز میتواند در روند تخریب تزئینات تأثیرگذار باشد .)Banik, 1990: 100( همانطور که اشاره شد، کاغذ در بخشهایی که تخریب رنگدانههای طالیی رخ داده است، دچار تغییر رنگ، شکنندگی و خردشدگی شده است.1 بررسیها نشان داده است که بعضی رنگدانهها بر پایه عناصر فلزی مثل مس یا آهن، تأثیر بسزایی در روند تخریب سلولز در کاغذ دارند و به فرایند اکسیداسیون سلولز سرعت میبخشند .)Banik et al, 1983: 3; Daniels, 2006: 411( در مرحله پایانی این تحقیق نیز، سعی میشود رابطه تخریب تزئینات طالیی و فرسودگی کاغذ و میزان تأثیر آن بر تخریب سلولز درکنار روند طبیعی پیرشدگی کاغذ، بررسی گردد.
پیشینه پژوهش
در سالهای گذشته، مطالعه در زمینه شناسایی تزئینات طالیی و آسیبشناسی آن در نسخهها و اسناد خطی ایران به ندرت صورت گرفته است. تنها در نمونههای اندکی، همراه سایر رنگدانهها و مرکبهای به کار رفته در اینگونه آثار، شناسایی شدهاند )حاجیانی و عبداهللخان گرجی،119 :13871
(Hayez et al, 2004: 784; Purinton et al, 1991: 136
سال 1377 در مقالهای ارائهشده در سومین همایش حفاظت و مرمت آثار تاریخی در تهران، تزئینات طالیی تخریبشده یک نمونه طومار کاغذی بررسی شد. پیرو این بررسی، ناخالصیهای مس و آهن به میزان زیاد در ترکیب رنگدانه طالیی شناسایی شدند و دلیل اصلی تخریب کاغذ، حضور ناخالصیهایی نظیر ذرات مس در رنگدانه طالیی، معرفی گردید )عبداهللخان گرجی، .)51-77 :1383 در تحقیقی دیگر، رنگهای طالیی در چند ورق پراکنده از قرآن در بازه زمانی صفویه تا قاجاریه، بررسی شدند و نتایج آنها در بعضی نمونهها، آلیاژ طال و نقره و در بعضی دیگر آلیاژهای فلزات مس، روی و قلع را نشان داد )بحرالعلومی و بهادری،.)157 :13901
گرهارد بنیک که مطالعات گستردهای را در زمینه آسیبهای رنگدانههای سبز مس در نسخ خطی تاریخی انجام داده است، در بررسیهایش ذراتی از جنس آلیاژ برنج آلفا2 را بهعنوان تزئینات طالیی بدل3 در دو نسخه خطی متعلق به قرنهای شانزدهم و هجدهم میالدی شناسایی کرده است. وی برای تخریب این رنگدانههای آلیاژی واژه خوردگی4 را به کار برده است و سعی کرده با شناسایی محصوالت خوردگی رنگدانه، مکانیسمهای تخریب را تشریح کند1
.(Banik, 1983: 23-28; Banik, 1989: 61-73) اچتو
و همکارانش )2006( نیز، در تحقیقاتشان ترکیبی از عناصر مس و روی را در مواردی همراه با درصد کمی قلع و طال بهعنوان جانشینی برای رنگدانههای طالیی در چند نسخه خطی تاریخی از قرنهای نهم و دهم میالدی، در ایتالیا شناسایی کردند. آنها همچنین تخریب و سبزشدگی این رنگدانههای آلیاژی را در نسخههای خطی گزارش کردهاند و با شناسایی نمکهای آلی مس بهعنوان محصوالت تخریبی این رنگدانهها، شرایط و عوامل ممکن و مؤثر را در فرایندهای تخریب رنگدانههای طالیی بیان کردهاند
(Aceto et al, 2006: 1160; Aceto et al, 2010: 1434) .
نمونههای مورد مطالعه
تزئینات طالیی در تعداد زیادی از نسخههای خطی تاریخی قابل مشاهده است؛ ولی براساس موضوع تحقیق، نمونههای بررسیشده از میان نسخههایی انتخاب شد که تزئینات طالیی در آنها تغییر رنگ داده و تخریب شده بودند. در بررسیهای ابتدایی در چند موزه و مجموعه خصوصی، مشخص شد که نسخههایی که سبزشدگی تزئینات طالیی در آنها رخ داده است، در بیشتر موارد متعلق به دوره تاریخی قاجار هستند. لذا برای بررسی و مطالعات آزمایشگاهی، سه نسخه خطی قاجاری که امکان نمونهبرداری اندک در آنها فراهم بود، انتخاب شدند. اولین نسخه مورد بررسی، بیاض5 نام دارد که با توجه به ویژگیهای نسخهشناسی، مربوط به اوایل دوره قاجار تشخیص داده شده و متعلق به موزه سلطان آباد اراک است. نوع تزئینات این نسخه شامل طالاندازی بین سطور6 در صفحات آغازین، جدولهای طالیی دور متن و افشان نقره7 در بیشتر صفحات است. نسخه دوم، گلشن راز نامیده میشود که شامل مثنوی گلشن راز از شیخ محمود شبستری است. تاریخ کتابت این نسخه سال 1296 ه.ق. است که درحال حاضر، در موزه سلطان آباد اراک نمایش داده میشود. نوع تزئینات این نسخه، تذهیب دو برگ آغازین، جدولهای طالیی جداکننده مصراعها و ابیات و
افشان طال8 در تمام صفحات است. نسخه سوم، قرآن، شامل نیم جزء از جزء بیست و دو قرآن کریم است. این نسخه، وقف مسجد سنگی اسفیدواجان بوده که با توجه به تاریخ ذکرشده در آن، احتماالً در سال12951 ه.ق. کتابت شده است. همچنین تزئینات طالیی آن دربردارنده سرلوح در صفحه آغازین، جدولهای دور متن و نقاط پایان آیات است.
بررسیهای ابتدایی
- تخریب تزئینات طالیی: تغییر رنگ تزئینات در بعضی از قسمتهای نسخههای خطی، بطور کامل رخ داده که تزئینات در تمام این قسمتها سبز شده است )تصوير.)1 آنگونه که، ذرات طالیی تنها با بزرگنمایی میکروسکوپ در آنها، دیده میشود )تصوير.)2 در جدولهای متنی، بیشتر مشاهده میشود که رنگدانهها دچار ریختگی شدهاند و اثری سبز رنگ از آنها روي کاغذ برجای مانده است )تصوير.)3 در بعضی قسمتها با بررسی دقیق تصاویر میکروسکوپی، این نکته محسوس است که ذراتی از رنگدانه که در تماس مستقیم با کاغذ هستند، بیشتر دچار تخریب و سبزشدگی شدهاند و به عبارتی، تخریب از سطح زیرین رنگدانهها شروع شده است )تصوير.)4 در نسخه خطی قرآن، سبزشدگی تزئینات طالیی بیشتر در صفحات ابتدایی و انتهای آن رخ داده و تزئینات طالیی در صفحات میانی بدون تغییر رنگ باقیمانده یا به میزان کمتری سبز شدهاند.
- تخریب کاغذ تکیهگاه: کاغذ بهعنوان بستری
برای تزئینات طالیی در مناطقی که رنگدانهها تغییر رنگ دادهاند، تخریب و دگرگونی محسوسی دارد. در نسخه خطی بیاض، در دو برگ ابتدایی که تخریب تزئینات طالاندازی بین سطور شدت دارد، کاغذ بسیار ترد و شکننده است و باعث شده که خردشدگی و ریختگی زیاد کاغذ در لبههای اوراق رخ دهد )تصوير.) 5 دو برگ آغازین از این نسخه نیز که دارای تزئینات بین سطور بودهاند، به احتمال فراوان بهدلیل تردی و شکنندگی زیاد، بطور کامل جدا شده و از بین رفتهاند. در همه نسخهها، تیرهشدن کاغذ در محیط اطراف رنگدانه و قسمت پشت تزئینات، در نمونهها قابل مشاهده است )تصویرهای1 و.)6 آنگونه که، نقش تزئینات طالیی به صورت تغییر رنگ و تیرهشدن کاغذ در پشت آن، دیده میشود. پارگی و ریختگی کاغذ، در قسمت خطوط جدولهای طالیی دور متن پدید آمده که در تمام نمونهها دیده میشود )تصوير.) 7 همچنین در نسخه خطی قرآن، ریختگی و سوراخشدن کاغذ در نقاط پایان آیات و تزئینات سرلوح نیز رخ داده است )تصوير.)8
ايران معماري و مرمت پژوهشی -علمی دوفصلنامه 1393 تابستان و بهار هفتم، شماره چهارم، سال
79
رنگدانههای تخریب روند بررسی در بدل طالیی تزئینات شناخت
تکیهگاه کاغذ و طالیی تاریخی خطی نسخ
80
روشهای آزمایشگاهی
- روش :9SEM-EDS برای بررسی رنگدانههای طالیی
و شناسایی عناصر تشکیلدهنده آنها، از روش دستگاهی SEM-EDS استفاده شد. این آزمایش، در مرکز تحقیقات
و فرآوری مواد معدنی ایران در کرج انجام شد. دستگاه میکروسکوپ الکترونی مدل LEO 1400، ساخت شرکت LEO انگلستان و مجهز به دستگاه میکروآنالیز به روش
EDS از نوع QEMSCAN ساخت شرکت Anaspec
آفریقای جنوبی است. نظر به اینکه یکی از اهداف آنالیز عنصری تزئینات در نسخهها، شناسایی احتمالی عنصر طال در آنهاست، برای جلوگیری از همپوشانی پیکها، پوشش کربن در تمام نمونهها به کار رفت.
- روش طیفسنجی رامان:10 شناسایی ترکیب و ماهیت
محصوالت سبز رنگ حاصل از تخریب رنگدانههای طالیی، از طریق آنالیز طیفسنجی رامان و استفاده از دستگاه Horiba Jobin-Yvon LabRAM HR ساخت کشور فرانسه، با مشخصات و شرایط زیر صورت گرفت:
-منبع تحریک پرتو لیزر با طول موجهای 532 ، 633 و 785 نانومتر؛
-توریهای پراش 1800lines/mm و 600؛
-قدرت تفکیک 4 cm-1؛ -عدسی شیئی 80X و 50X؛
-تکفامکننده با فاصله کانونی 800 mm و آشکارساز
.(CCD Peltier cooled Charge Coupled Device) طیفهای این پژوهش با توری پراش 600lines/mm در طول موجهای 532 و633 نانومتر با توان کمتر از 2mW
در مدت زمان 120 ثانیه و با 5 تکرار به دست آمده است.
- روش کروماتوگرافی ژلتراوا :11)GPC( برای بررسی تخریب کاغذ تکیهگاه و میزان تأثیرپذیری آن از رنگدانه
طالیی، روش کروماتوگرافی ژلتراوا و نشاندار کردن فلوئور سانسی به کار گرفته شد. در این شیوه، میزان توزیع وزن مولکولی و گروههای کربونیلی سلولز در نواحی مختلف کاغذ از جمله اطراف رنگدانه، شناسایی میشود. این آزمایش در دانشکده شیمی دانشگاه علوم کاربردی و منابع طبیعی وینِ اتریش انجام شد.
نتایج و بحث
- رنگدانههای آلیاژی مس
نتایج کلی آنالیزهای SEM-EDS نشان داد که عناصر مس، روی و قلع عناصر اصلی موجود در رنگدانههای طالیی را تشکیل میدهند )جدول.)1 این آنالیزها که در نواحی مختلفی از تزئینات طالیی انجام شد، درصدهای تقریباً مشابهی از این سه عنصر را در هر سه نسخه خطی نشان داد. 1 بطوری که میانگین میزان مس 81 تا 90 درصد، روی 4 تا 10 درصد و قلع 2 تا 7 درصد وزنی است. همچنین در آنالیزها، مقادیر کمی از عنصر سرب 1( تا 3 درصد( در نسخههای خطی گلشن راز و قرآن و طال )تا 1 درصد( در نسخه خطی قرآن، شناسایی شدند که این عناصر میتوانند بهعنوان ناخالصی محسوب شوند.
