بخشی از مقاله
چکیده
تخصص و تعهد دو مقوله مهم براي مدیریت موفق است. یک مدیر در جامعه اسلامی نیز طبق آموزه هاي قرآنی، هم باید تخصص یعنی دانش و آگاهی زمینه کاري خود را داشته باشد، هم تعهد و لحاظ کردن برخی مصلحت ها درباره مسئولیت خود. قرآن کریم در بیان شایستگی طالوت بر خلاف انتظار بنی اسرائیل که وي را شایسته ملک و حکومت و مسولیت نمی داستند، داراي لیاقت به سبب جسم و توانایی و علم و دانایی دانسته است. توانایی ودانایی دو عنصر مهم براي انتخاب یک مدیر شایسته با معیار قرآنی است.
واژههاي کلیدي: مدیریت اسلامی، قرآن، ویژگی مدیر.
مقدمه
استفاده از آیات قرآن کریم در دهه هاي اخیر بسیار رونق پیدا نموده است به گونه اي که برخی از اصول علوم معاصر به ویژه علوم انسانی را می توان در یک مطالعه میان رشته اي از قرآن به دست آورد. البته باید تلاش نمود تا با پیمودن راه و روش صحیح تفسیر و بر اساس مبانی پذیرفته شده تفسیري، از تفسیر به رأي، جلوگیري نمود. یکی از آیات قرآن که می توان برداشتی علمی در راستاي علم مدیریت اسلامی داشت، قسمتی از آیه 247 سوره مبارکه بقره است.قرآن کریم می فرماید:»و قالَ لَهم نَبِیهم إِنﱠ اللﱠه قَدبعثَ لَکُم طالُوتملکاً قالُوا أَنﱠییکُونُ لَه الْملْکعلَیناو نَحُن أَحﱡق بِالْملْکمنْهو لَمیؤْت سعًهمَن الْمالِ قالَ إِنﱠ اللﱠه اصطَفاهعلَیکُمو زادهبسطَهًفی الْعلْمِوْجِسالِمو اللﱠهیؤْتیملْکَهمْنیشاءو اللﱠه واسععلیم - «بقره، - 247
و پیامبرشان به آنها گفت: »خداوند - طالوت - را براى زمامدارى شما مبعوث - و انتخاب - کرده است.« گفتند: »چگونه او بر ما حکومت کند، با اینکه ما از او شایستهتریم، و او ثروت زیادى ندارد؟!« گفت: »خدا او را بر شما برگزیده، و او را در علم و - قدرت - جسم، وسعت بخشیده است. خداوند، ملکش را به هر کس بخواهد، می بخشد؛ و احسان خداوند، وسیع است؛ و - از لیاقت افراد براى منصبها - آگاه است.«گرچه آیه مذکور در جهت تبیین علت انتخاب الهی در تعیین طالوت به عنوان یک پادشاه است اما با فرآیند تنقیح مناط و یا بطن پژوهی، می توان پیام هایی از آن اخذ نمود. بلکه احتمال تحصیل اصلی از اصول مدیریت اسلامی از آیه یاد شده قابل بررسی است. در مقاله اي مربوط به علم مدیریت از برخی مدیران مطرح، مصاحبه اي انجام شد که از تعداد هفت مدیر مصاحبه شونده، چهار نفر به تعهد و تخصص وي اشاره داشتند. - ماهنامه توسعه مدیریت، ص - 88 لذا بررسی ویژگی تعهد و تخصص یا همان علم و توانایی و به عبارت دیگر "شایستگی" می تواند در گزینش مدیران مفیدتر کمک نماید.
-1 برداشت هایی از آیه مورد نظر
مفسران از آیه یاد شده بحث نموده اند و میان کلمات آنان، برخی نکات به چشم می آید که ذکر آنها بی فایده نبوده و می تواند در پیشبرد اهداف تحقیق حاضر کمک رسان باشد. حتی برخی محققان معاصر چنین رویکردي بر آیه مورد نظر را تفسیر مدیریتی می دانند. دکتر رضایی اصفهانی معتقد است:…در قصه طالوت و جالوت در سورهبقره، بحث تخصص و قدرت بدنی مطرح میشود.توضیح این مطلب که تخصص علمی یا قدرت چه نقشی در مدیریت دارد، تفسیر مدیریتی میشود.« - رضایی اصفهانی، ١٣٨٩ ش، ص ١٥٩ -
در ادامه برخی از نکات تفسیري خواهد آمد:
الف - کلمه" اصطفا" و" و استصفاء" به معناى اختیار و انتخاب است، اصل آن ماده - ص- ف- و - است که به معناى چکیده و خالص از هر چیز است. کلمه" بسطه" به معناى سعه و قدرت است. - موسوى همدانی، 1374 ش، ص - 435
ب - لحن آیه گفته شده در جواب قوم بنی اسرائیل است که چون می دیدند طالوت نه از خاندانی است که دودمان نبوت محسوب می شود و نه از خانواده اي که طایفه اي بودند که همیشه سلطنت در میان آنان بوده است، لب به شکایت گشودند و به چنین انتخابی اعتراض کردند. - موسوى همدانی، 1374 ش، ص - 434
ج - طالوت مردى فقیر بوده و به نظر بنی اسرائیلسلطان باید مردى توانگر باشد، پیامبر آنان به این هم جواب داده به اینکه:" و زاده بسطه فی العلم و الجسم ..." یعنی سلطنت پول نمی خواهد، بلکه نیروى فکرى و جسمی میخواهد، که طالوت هر دو را بیش از شما دارد. - موسوى همدانی، 1374 ش، ص 434؛ دانش، 1378 ش، ص - 659
د - این منطق که ریاست و مدیریت در دست طبقه خاصی از جامعه باشد، اختصاص به بنی اسرائیل ندارد؛ چراکه همواره بسیارى از مردم براین تصورند که پستهاى حساس باید از آن کسانی باشد که داراى شهرت و ثروت هستند. - دانش، 1378ش، ص - 659
ه - غرض از تشکیل ملک و حکومت این است که صاحب حکومت امور جامعه را طورى تدبیر کند که هر فردى از افراد جامعه به کمال لایق خود برسد، و کسی و چیزى مانع پیشرفتش نگردد، و براى چنین حکومت چیزى که لازم است داشتن دو سرمایه است، یکی علم به تمامی مصالح حیات جامعه و مفاسد آن، و دوم داشتن قدرت جسمی بر اجراى آنچه که صلاح جامعه میداند، و این دو در طالوت هست. - موسوى همدانی، 1374 ش، ص - 435
و - نسبت عالی و ثروت، هیچ امتیازى براى رهبرى نیست چون هر دو امر اعتبارى و بیرون ذاتی است، ولی علم و دانش و نیروى جسمانی دو امتیاز واقعی و درون ذاتی است که تاثیر عمیقی در مساله رهبرى دارد. رهبر باید با علم و دانش خود، مصلحت جامعهاى را که در رأس آن است تشخیص دهد و با قدرت خود آن را به موقع اجرا در آورد، با علم و تدبیر خود نقشه صحیح براى پیکار با دشمن بکشد و با نیروى جسمانی آن را پیاده کند. - مکارم شیرازى، 1374 ش، ص - 238
ز - تعبیر به" بسطه" - گسترش - اشاره به این است که وسعت وجودى انسان در پرتو علم و قدرت است، هر قدر اینها افزوده شود هستی انسان گسترده تر میشود. در اینجا گسترش علم بر گسترش نیروى جسمانی، مقدم داشته شده، زیرا شرط اول علم و آگاهی است. - مکارم شیرازى، 1374 ش، ص 238؛ قرائتی، 1383 ش، ص - 386
ح - شاید مراد از جملهى »بسطه فی العلم« جامعیت علوم باشد. یعنی او در بسیارى از علوم، اطلاعات گستردهاى داشت. - قرائتی، 1383 ش، ص - 385
ط - مراد از "بسطه فیالجسم" آن است که شخص از سلامتی کامل برخوردار باشد، چراکه بیمارى مانع از این میشود که وى بتواند وظایف ریاست را انجام دهد. - دانش، 1378 ش، ص 659؛ عباس نژاد، 1385 ش، ص - 417
ي - از استعدادهاى نهفته در افراد گمنام و فقیر، نباید غافل بود. - قرائتی، 1383 ش، ص - 385
ي - انتخاب الهی، بر اساس لیاقت است، نه گزاف و بیهوده. - قرائتی، 1383 ش، ص 386؛ هاشمی رفسنجانی، 1386 ش، ج 2،ص - 159
مطالب که از آیه مذکور استفاده گردید به ضمیمه سخن یوسف - ع - که پس از آزادي از زندان با اتّکا بر اصل شایستگی و لیاقت، در خواست نمود تا به سبب حفیظ بودن و علیم بودن، سرپرست خزانه داري مصر گردد، می توان بدین مهم دست یافت که مدیر هم باید متعهد باشد یعنی "حفیظ" و هم متخصص یعنی "علیم". - خاتمی، 1389 ش، ص - 33آنان که در سپردن مستولیت ها تنها به امانت و پاکی قناعت می کنند، به همان اندازه در اشتباهند که براي پذیرش مسئولیت، داشتن تخصص را کافی می دانند. - خاتمی، 1389 ش، ص - 34ضرورت تخصص و تعهد توأمان در یک مدیر و مسئول در جامعه اسلامی توسط امیر المؤمنین نیز تأکید شده است. - سید رضی، 1414 ق، ص - 247
-2 دانایی و توانایی در علم مدیریت
تخصص و تعهد در یک مدیر در علم مدیریت امروز نیز تأکید شده است. در تعریف مدیریت علمی گفته شده است مهندسی کارایی سازمان که با نگرش مکانیکی و فیزیولوژیکی سازمانی، استاندارد کردن و تحلیل عملیات در پی حداکثر بهره وري با حداقل هزینه، زمان و نیروي کار همراه است، مدیریت علمی نامیده می شود. - کیا، 1377ش، ص - 360 -325چنان که درباره تأثیر تعهد سازمانی بر افراد و نیز مدیر گفته شده است فردي که به شدت متعهد است ،هویت خود را از سازمان می گیرد، در سازمان مشارکت دارد و با آن درمی آمیزد و ازعضویت در آن لذت می برد - ساروقی ، 1375 ش، ص -73 - 65 حتی برخی براي تعهد در مدیریت انواعی چون تعهد به سازمان، به خود، به مردم، به مشتري و امثال آن را درست کرده اند. - برزگر، 1386 ش، ص - 88بنابراین علم مدیریت امروزي نیز تعهد و تخصص یعنی همان دانش و توانایی و شایستگی به همراه امین بودن را در مدیر می خواهد.
