بخشی از مقاله
چکیده
توجه نمودن به اخلاق و اصول اخلاقی در هر برهه ای از زمان یکی از نیازهای هر جامعه ای بوده و نیز یکی از عوامل پیشرفت جوامع مختلف بوده است و مردم همواره در تلاش بوده اند که اصول اخلاقی را در همه زمینه ها رعایت کنند. رعایت کردن اخلاق در علوم مختلف باعث پیشرفت این علوم شده است. اخلاق علم یک موضوع دیرین است و تاریخ بشر شاهد پیشرفت هایی در دانش و نظریه های علمی مبین آن پیشرفت ها بوده که همواره به بحث های اخلاقی و فلسفی منجر شده است. هدف تحقیق حاضر بررسی اصول و قواعد اخلاق علم و همچنین ملزومات آن است که با استفاده از روش کتابخانه ای گردآوری شده است. براساس یافته های تحقیق، اخلاق علم دارای اصول و ملزوماتی است که رعایت کردن آنها پیش نیاز و پیش شرط هر پژوهش و تحقیق علمی است و محققان و پژوهشگران باید این اصول و قواعد را رعایت نموده تا بتوانند به پیشرفت علم کمک نمایند.
مقدمه
توجه به اخلاق و اصول اخلاقی که در هر جامعه با توجه به نوع فرهنگ آن جامعه تدوین گردیده است، یکی از عوامل موفقیت جامعه است - خیاط مقدم، طباطبایی نسب، 1395، . - 127 با نگاه به قرآن کریم می توان اهمیت اخلاق را متوجه شد. اخلاق از نظر اسلام، یکی از مهمترین و شریفترین علوم است و حتی یکی از اهداف بعثت انبیاء و به ویژه پیامبر اکرم - ص - تهذیب اخلاق و تزکیه نفوس بوده است - مسعودی، ساداتی زاده، 1394، . - 20 پیامبر اکرم - ص - همواره کارهای خوب را ستایش کرده و افراد شایسته را مورد تکریم قرار میداد و آنها را به عنوان الگوهای اخلاقی معرفی می نمود تا ارزشهای اخلاقی شناخته شده در نظرها بزرگ و گرانبها شوند و مردم نمونههایی زنده و حاضر از آن را ملاحظه کنند.
یکی از عناصر ذاتی بررسی جهان علم در عصر حاضر، توجه جدی به جایگاه و مسئولیتهای پژوهشگران در جامعه و بهطور کلی، نقش علم در پیشرفت تمدن است. بهعبارت دیگر، یک گزارش علمی نمیتواند از پرداختن به اساسیترین سؤالات روز مبنی بر اینکه چه اخلاقی باید بر علم اعمال شود، پرهیز کند. ارتقای مداوم کیفیت علم، دانشگاه و آموزش عالی، مستلزم توسعه درونزای فرهنگ ارزشیابی است که به نوبه خود نیازمند روحیات و رفتارهای خود ارزیابی و ذینفعان آموزش عالی است.
هرچه دانشگاه و آموزش عالی، بیشتر محل توجه و تقاضا واقع میشود، حساسیت نسبت به اعتبار، اطمینان از پاسخگویی اجتماعی و تضمین کیفیت آن نیز افزایش مییابد - علیزاده اقدم و همکاران، 1390، . - 57 ام. جی. کی. منون در مقدمه خود بر گزارش علمی سال 1993 جهان، مسأله اخلاق علم را تحت عنوان - - جوانب اخلاقی، حقوق بشر و برداشت عمومی از علم - - مطرح کرد. هدف وی، نشان دادن این امر بود که پیشرفتهای علمی به تنهایی قادر به تضمین پیشرفت اخلاقی و هم چنین تقویت یا حفظ حقوق بشر نیستند و این موضوعی است که به فرد که مسئول سرنوشت خویش است و جامعه به طور کلی مربوط میشود.
اخلاق علم مسأله جدیدی نیست. تاریخ بشر شاهد پیشرفتهایی در دانش و نظریههای علمی مبین آن پیشرفتها بوده که همواره به بحثهای اخلاقی و فلسفی منجر شده است - لنوار، 1376، . - 98 در واکنش به دغدغههای موجود درباره مسائل و کارهای ناشایست اخلاقی در حوزه علم، نهادها و انجمنهای علمی گوناگونی بهوجود آمدند - رسنیک، 1392، . - 16 شورای بینالمللی اتحادیهای علم که بعداً به شورای بینالمللی علم تغییر نام یافت، از سال 1996 کمیتهای دایمی با عنوان کمیته دایمی مسئولیت و اخلاق در علم به وجود آورد که مأموریت آن پشتیبانی از مطالعات و فعالیتهای مربوط به اخلاق علمی در سطح بینالمللی بوده است.
بیان مسئله
بدون تردید تهذیب نفس و اصلاح آن نقش بهسزایی در سعادت فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی دارد، به گونه ای که اگر انسان تمام علوم را تحصیل کند و همه طبیعت را به تسخیر خود درآورد، اما از تسخیر درون و تسلط بر نفس خود عاجز باشد، از رسیدن به کمال باز خواهد ماند. چه بسا نابسامانیهایی که در سطح جهان پدید میآید و گرفتاریهایی که بشر امروزه با آن دست به گریبان است، ناشی از عدم توجه به مباحث اخلاقی باشد. - جعفری، 1386، . - 4
مسائل و مجادلات اخلاقی به این دلیل در حوزه علم بروز می کنند که علم فعالیتی جمعی است و در یک بستر وسیعتر اجتماعی و سیاسی رخ میدهد. دلیل دیگر بروز دوراهیها و مسائل اخلاقی در عرصه علم این است که دانمشندان اغلب اتفاق نظر ندارندکه کدام معیارهای رفتاری باید بر این عرصه حاکم باشد و این معیارها باید چگونه تفسیر و اعمال شوند - ویتبک، 1995، به نقل از رسنیک، 1392، . - 20 هنگامی که از اخلاق در پژوهش صحبت میشود، منظور این است که پژوهش نه تنها بایستی دارای روش کار مناسبی باشد، بلکه از نظر اخلاقی نیز قابل دفاع باشد. - مهارتی، برومند،
در اخلاق علم، میتوان به طیف متنوعی از توجیههای مشروط متوسل شد. کسی ممکن است بگوید که برای کار علمی اهدافی بنیادین و پایه وجود دارند، اهدافی از قبیل کشف حقیقت دربارهی جهان خارج، پرهیز از خطا، توضیح پدیده ها وتسلّط و کنترل بر طبیعت. رعایت بسیاری از بایدهای اخلاقی در علم تأثیری مستقیم بر حصول و دستیابی به این اهداف معرفتی دارند. به عنوان نمونه، حفظ صداقت و عینیت علمی و پرهیز از انتشار دادههای دستکاری شده تأثیری مستقیم بر کشف حقیقت دارد و بنابراین پایبندی به آن ضروری است. از سوی دیگر، اختصاص بودجههای عادلانه، احترام به همکاران، حفظ مالکیت معنوی و بازبودن منابع و داده ها بر روی همه، باعث افزاش اعتماد وحسّ همکاری میان جامعهی دانشمندان میشود که خود میتواند تأثیر مستقیم و مثبتی بر بالابردن بازده کار آنان و پیشرفت علم داشته باشد.
با اینکه موضوع » اخلاق علم« فقط در دوران اخیر است که به عنوان موضوعی با اهمیت تلقی شده است اما در همین دوران کوتاه هم در خارج از ایران و هم در ایران با استقبال خوبی مواجه شده است. موضوع اخلاق علم در ایران به مثابه »بنیانهای فرهنگی، اخلاقی و هنجاریِ علم « نگریسته میشود که سهم بیبدیلی در توسعه یا عدم توسعه علمی هر کشوری دارند. در تأیید این اظهار میتوان به شواهد تجربی ارائه شده از سوی بسیاری از پژوهشگرانی رجوع کرد. اخلاق علم به عنوان روند منعکس کننده پیامدهای پیشرفت به شیوهای عمل میکند که جامعه بینالمللی و در نتیجه سازمانهای عمده بینالمللی را به زیر سؤال میبرد - لنوار، 1376، . - 102 هدف پژوهش حاضر، بررسی اخلاق علم و اصول و قواعد آن و همچنین ملزومات آن است.
ضرورت تحقیق
پرداختن به »اخلاق علم« از دو جهت ضرورت مییابد: اول اینکه، بدون رعایت اخلاق علم هرج و مرج معرفتشناختی امکانپذیر است. اخلاقیات علمی برای ترویج همکاری درون و میان رشتههای لازم هستند. دوم، دانشمندان باید در برابر عموم مردم پاسخگو باشند. علم در درون اجتماعی وسیعتر مشغول به فعالیت است و از این رو باید در قبال هنجارهای اخلاقی، اجتماعی و سیاسی آنها پاسخگو باشد؛ برخی از این الزامات نظیر حقیقتگویی، احترام به حقوق انسانی، جلوگیری از ضرررسانی به دیگران، قانونگرایی، و مشارکت در زندگی مدنی » عمومی « هستند. برخی دیگر خاص حرفه مورد نظر میباشند.
فعالیت علمی نیز به مثابه یک حرفه رها از ارزش نیست و همانند هر فعالیت انسانی دیگر اهداف و اصول خود را دارد. اینها همان چیزی هستند که اخلاقیات، هنجارها یا ارزشهای علم نامیده میشوند. این اخلاقیات قابل اطلاق به طیف گستردهای از فعالیتهای علمی همانند طرح آزمایشی، آزمون فرضیهها، تأیید باوری، تحلیل دادهها و تفسیر آنها، انتشار، همخوانی و همپژوهی، آموزش و تعلیم هستند - ستوده انواری، بقائی سرابی، 1390، . - 144
در طول دهه پیش دانشمندان، مردم و سیاستمداران بیش از گذشته به اهمیت اخلاق در پژوهش های علمی پی بردهاند. عواملی بر این توجه موثر بودهاند که عبارتند از: -1 مطبوعات درباره مسائل اخلاقی برآمده از علم خبرهایی را منتشر میکنند. -2 دانشمندان و مقامات دولتی، نمونههایی از کژرفتاری اخلاقی و رفتارهای اخلاقا مسئلهساز را در وجوه گوناگون تحقیق بررسی، مستند و درباره آنها حکم صادر کردهاند و کمبود ملموس اخلاق در پهنه علم ثبات و تماممیت تحقیق را تهدید کردهاست - هجز، 1997، به نقل از رسنیک، 1392، -3 . - 15 سومین دلیلی که بر ضرورت اخلاق میافزاید این است که وابستگی متقابل و روزافزون علم به صنعت و تجارت موجب شدهاست ارزشهای تجاری با ارزشهای علمی در تعارض قرار بگیرند - ریزر، 1993، به نقل از رسنیک، 1392، . - 15
