بخشی از مقاله
ساماندهی محله رشدیه تبریز با اصول و قواعد نوشهرسازي
چکیده
در سالهاي پایانی دهه 1980 و ابتداي دهه 1990 میلادي به دنبال نارضایتی شهرسازان به دلیل فرسودگی زوال مراکز شهري، افزایش جوامع محلی پراکنده و طراحی مبتنی بر اتومبیل، نهضت نوشهرسازي شکل گرفت. نوشهرسازي با نامهایی از قبیل طراحی سنتی جدید، توسعه وسایل نقلیه عمومی و توسعه بافت سنتی نیز شناخته میشود. این جنبش دیدگاهی شهرسازانه است که برایجاد بافت شهري با مشخصه اصلی قابلیت راهپیمایی ساکنین، تأمین مایحتاج و انجام کارهاي روزانه زندگی و دارا بودن مقیاس انسانی تأکید دارد. نهضت نوشهرسازي یکی از نهضتهاي مهم قرن حاضر است که مهمترین سند آن نیز منشور نوشهرسازي است. یکی از رویکردهاي مهم این نهصت، رویکرد TND است که به عنوان ابزاري جهت شکلدهی محلات از آن استفاده میشود. این رویکرد با راهکارهایی که ارائه میدهد محلات را دوباره زنده ساخته و حضور افراد را در سطح محله تداوم میبخشددر شهرهاي سنتی محله با ساختار فیزیکی اجتماعی خاص،کارکرد مناسبی داشته و سالهاي سال با تأمین نیازهاي مادي و معنوي ساکنین جریان زندگی در شهرها را تداوم و تقویت نموده است. اما امروزه سرعت بالاي تحولات بشري (در زمینههاي صنعتی و اقتصادي، و جزو آن) همسو و هماهنگ با ساختار سابق شهري نیست بلکه هر روز قصد تغییر و دخل و تصرف درمحدودههاي زیستی شهري دارد. شهرك رشدیه یکی از شهركهاي جدید و مدرن شمالشرقی تبریز است که از لحاظ معماري و شهرسازي تفاوتها بسیاري با سایر شهركهاي تبریز دارد که تلاش شده میزان تطابق آن با اصول نوشهرسازي سنجیده شود و با استفاده از راهکارهاي ارائه شده توسط این نهضت شهرك رشدیه را به یک TND تبدیل کرد. در این تحقیق از روشهاي توصیفی تحلیلی استفاده شده و نتایج به دست آمده در قالب پیشنهاداتی در انتها مطرح شده است. با توجه به تفاوت هاي اقلیمی وفرهنگی بین کشور ما و کشورهاي غربی اصولTND در برخی موارد نیاز به بومیسازي و مطابقت سازي با اصول فرهنگی و اقلیمی ایران دارد.با توجه به مطالب ذکر شده تلاش بر رسیدن به دستور العملی جدید که با شرایط کنونی و جامعه ایرانی همسو باشد با در نظر گرفتن کمبود منابع فارسی ضروري به نظر می رسد.
واژههاي کلیدي : نوشهرسازي، توسعه سنتی محلات، TND، رشدیه
-1 مقدمه
به دنبال تغییر در شرایط و عوامل موثر بر گسترش و توسعه شهري در دوران اخیر، محلههاي مسکونی انسانساخت جایگاه ویژهاي در شکلگیري شهرها داشتهاند. به تدریج با تغییر روشهاي معیشتی و پیامدهاي ناشی از آن و همچنین عدم حفظ تعادل متغیرهاي اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی، نوعی گسست کالبدي و فرهنگی و اجتماعی در سطح محلات شهري ایجاد گردید که منجر به ناکارآمدي عملکردي محلات شد. به دنبال مسائل و مشکلاتی که عصر مدرن با خود به ارمغان آورد، نظریهپردازان و شهرسازان در پی ارائه راهکاري جهت رفع این معضلات بودند.مدرنیته منجر به از بین رفتن حس اجتماعی و هویت مکان شد، احساس بیگانگی بین ساکنان محلات روز به روز بیشتر و پویایی و سرزندگی از محلات رخت بر بست. طراحیها ، عموما اتومبیل محور بوده و انسان به عنوان عاملی فرعی در برنامهریزيها تلقی شد. به دنبال این مشکلات،
جنبش جدیدي به نام نوشهرسازي شکل میگیرد که انسان را محور طراحی قرار میدهد و در واقع دیدگاهی شهرسازانه است که بر ایجاد بافت شهري با مشخصههاي اصلی پیادهروي ساکنان، تامین مایحتاج و انجام کارهاي روزانه زندگی و دارا بودن مقیاس انسانی تاکید دارد. یکی از مفاهیمی که در این جنبش مورد توجه قرار میگیرد، رویکرد TNDمیباشد. این رویکرد، محلات شهري را مورد هدف قرار داده و با راهکارهایی که ارائه میدهد پویایی، سرزندگی و پایداري را به محلات شهري باز میگرداند. در حالیکه شهرسازي نوین بخش عمدهاي از ادبیات شهرسازي سالهاي اخیر را به خود اختصاص داده است، پرداختن به رویکردهاي آن نظیر :توسعه محله سنتی (TND) هنوز نیازمند تحقیق و پژوهش فراوان است.[1]
TND از مهمترین رویکردهاي نوشهرسازي است که در بسیاري از اصول با آن مطابقت و اشتراك دارد . رشدیه یکی از شهركهاي جدید و مدرن شهر تبریز است که از لحاظ معماري و شهرسازي تفاوتها بسیاري با سایر شهركهاي تبریز دارد. نزدیکی این شهرك به مراکز جاذب فرا منطقهاي از جمله لاله پارك، رستوران چینی، جاده سلامت ، مرکز خرید رشدیه ،آب و هواي خوش و سایر جاذبههاي گردشگري آن این شهرك را بیش از پیش متمایز میکند. انتظار میرود این شهرك پتانسیلهاي ویژه نوشهرسازي را دارا باشد.
جنبش نوشهرسازي به معناي دقیق کلمه واکنشی است نسبت به گسترش افقی در حومه شهرها و هزینههاي غیرپایدار آن.[2] جنبش نوشهرسازي اگرچه در زمینه توسعههاي مسکونی جدید بوجود آمده است ولی همواره بر توسعههاي درون بافت و اصلاح بافتهاي موجود تاکیدکرده است و مخالف گسترش بیش از اندازه و هرز شهر و درنتیجه هدر رفتن زمین میباشد[3] مهمترین سندي که به تشریح محتواي نظري جنبش نوشهرسازي میپردازد ، منشور نوشهرسازي است.[3] راهکارهاي نهضت نوشهرسازي تنها محدود به یک مقیاس یا عرصه مشخص نبود، بلکه در مقابل ،سه سطح را شامل میشد:
.1منطقه : کلانشهر،شهرو شهرك .2محله، ناحیه و محور شهري .3بلوك،خیابان وساختمان [4]
به نظر نظریهپردازان،الگوهاي توسعه شهري نباید لبه کلانشهرها را محو کرده یا از بین ببرند. توسعه درونزا در بستر پهنههاي موجود، منجر به حفاظت از منابع محیطی، تضمین سرمایهگذاري اقتصادي و حفظ بافت اجتماعی، تضمین سرمایهگذاري اقتصادي و حفظ بافت اجتماعی شده و همزمان موجب احیاي مناطق حاشیهاي و متروك نیز میشود. بدین سان مناطق کلانشهري باید راهبردهایی را به کار گیرند که توسعه درونزا را مقدم بر گسترش پیرامونی تلقی کند.[4]با اینکه نوشهرسازي مورد پسند عموم است، منتقدان زیادي هم دارد.برخی معتقداند شهرهاي نوشهرسازي بسیار هوشمندانه برنامهریزي و طراحی شدهاند که مصنوعی به نظر میرسند.سایر منتقدان بیان میکنند که شهرهاي نوشهرسازي آزادي شخصی را از ساکنین میگیرد. چون ساکنین باید از قوانین سخت منطقهبندي را قبل از ساخت و ساز و یا جابجایی و تعمیر رعایت کنند. از دیگر دلایل نقد نوشهرسازي و رویکردهاي افزایش خوداتکایی است که باعث ایجاد گسست بین محلهها و شهركهاي مختلف شهر است. از نمونههاي موردي نوشهرسازي و رویکرد TND میتوان به محلههاي محله نیو بیرمنگهام و منجستراشاره کرد.
-2 شناخت بستر طرح
1-2 موقعیت و حدود وسعت جغرافیایی
شهر تبریز کمابیش در میانه سرزمین تاریخی آذربایجان و در جلگه مرتفع تبریز قرار دارد. این جلگه که از مستعدترین جلگههاي این سرزمین است قریب 3000 کیلومتر مربع وسعت دارد و ارتفاع آن از سطح دریا حدود 1300 متر است. وسعت شهر حدود 14000هکتار است که حدوداَ تمامی فضاي بستر طبیعی شهر را در بر گرفته است.[5]
2
8-2 رشدیه
شهرك رشدیه در شمال شرقی تبریز واقع است. شهرك رشدیه به نام میرزا حسن رشدیه نام گذاري شده که وي نخستین موسس مدارس جدید در تبریز و تهران بود، او را پدر فرهنگ جدید ایران نامیدهاند.شهرك رشدیه، یک شهرك مسکونی واقع در ناحیه شمال شرقی تبریز بوده که به خاطر معماري مدرن و زیبایش مشهور شدهاست. این شهرك داراي محیطی دنج و با هواي خوب و کوهستانی میباشد.
زمین لرزهها و گسلها:
بررسی تاریخی و مطالعات زلزله شناسی منطقه تبریز حاکی از آنست که این شهر یکی از مناطق زلزله خیز ایران است. منابع تاریخی متعدد، زمین لرزههاي بیشماري را در شهر تبریز از اواخر قرن نهم تا اواخر قرن نوزدهم ثبت کرده است، که در تعدادي از آنها شهر کاملا با خاك یکسان شده و دهها هزارکشته بر جاي گذاشته است .اکنون بیش از دو قرن است که زمین لرزه مخربی در شهر تبریز روي نداده است.[5]
3
مهمترین مسئله از نظر زمینشناسی نزدیکی آن به گسل شمال تبریز است که معروفترین گسل تبریز به شمار میرود. این گسل دامنه شمالی چین خوردگیهاي حاشیه تبریز را روي رسوبات دوران چهارم پایین افتادگی تبریز قرار میدهد. سطح گسل در بیشتر نقاط مطالعه شده قائم است و قسمت جنوبی گاهی تا حدود 80 متر پایین افتاده است. این گسل از ناحیه کوههاي میشو در غرب تبریز تا بستان آباد در شرق به طول بیش از 100 کیلومتر مشاهده شده است. این گسل به طور مشخص و روشنی در غرب دهکده خواجه مرجان و شمال شرقی فرودگاه تبریز قابل رویت است. امتداد کلیه گسلهاي دیگر در محوطه بوسیله رسوبات آبرفتی پوشانیده شدهاند.[5]
1 -8-3 بررسی و تعیین مرز بندي
در تقسیمات طرح جامع شهر تبریز به 9 منطقه تقسیم شده است که حوزه شمال و شمالشرقی در محدوده مناطق یک و پنج قرار دارد.در تقسیمات طرح جامع مناطق یک و پنج، شامل 7 ناحیهاند. بر اساس این تقسیمات منطقه یک به 6 ناحیه تقسیم شده است. با توجه به تغییراتی در روند توسعه حوضه صورت گرفته و نیز برنامههاي توسعه ارائه شده لازم است که در مرز
نواحی اصلاحاتی صورت گیرد. در تقسیمات جدید مرز نواحی تلفیقی از عوامل مختلف نظیر شبکه معابر، همگنی و مشابهت بافت محدودهها، حدود شناخته شده و عرفی و جمعیت و جهتگیري برنامههاي توسعه محدوده است. با در نظر گرفتن این عوامل منطقه یک پیشنهادي طرح حاضر به 6 ناحیه وتقسیم شده است. محدوده شهرك رشدیه، کوي ولیامر، شهرك بهشتی و محدوده صالح آباد به عنوان یک ناحیه پیشنهاد شدهاند.[6]رشدیه در منطقه 5 شهرداري تبریز واقع است که داراي 178992 نفر جمعیت و 52100 خانوار و مساحت3617 هکتار است که از این بین 55 هکتار آن را بافت فرسوده تشکیل میدهد.[7]در حال حاضر پروژه رشدیه 2 توسط شرکت خانهسازي باعمیشه در مجاورت شهرك رشدیه در حال اجراست.
-3 طراحی
1-3 چشمانداز : رشدیه یک TND ایرانی
شهرك رشدیه یکی از جدیدترین و به روزترین شهركهاي تبریز است که اصول بسیاري از نوشهرسازي در آن رعایت شده است. با توجه به اینکه نوشهرسازي یکی از نهضتهاي مهم قرن معاصر است و در تمام جوامع غربی و شرقی براي حصول به معیارهاي آن تلاش میشود، ما هم آن را در شهرسازي خود به کار گرفتیم. TND یکی از رویکردهاي مهم این نهضت نوشهرسازي است. شهرك رشدیه از مزیتها و پتانسیلهاي بسیاري برخوردار است که با اصول و ضوابط TND طراحی شده است . این شهرك محل سکونت قشر متوسط به بالا میباشد. فضاهاي سبز وسیع، بافت مسکونی متنوع، امنیت، آرامش، جاده سلامتی و چشمانداز زیبا از جمله نقاط قوت آن میباشد.
اصول رویکرد TND از قبیل پیادهروي، مشارکت ساکنین، قابلیت اتصالپذیري و ارتباط، توسعه فشرده، گونههاي مختلف مسکن را داراست. شهرك رشدیه یک شهرك چند منظوره و خود اتکاست که پاسخگوي نیازهاي مختلف ساکنین خود میباشد. شبکه دسترسی آن به صورت کلاسیک انجام گرفته و از الگوي شبکه شطرنجی تبعیت میکند. فضاي سبز میان بافت و پاركهاي اطراف از جمله جاده سلامتی این شهرك را مکانی مستعد براي پیادهروي، گذراندن اوقات فراغت و بازي کودکان تبدیل کرده است. هم چنین فضاهاي خالی پارکینگ آن دقیقا مشابه فضاهاي غربی است که موجب میشود ساکنین وسیله نقلیه خود را کمی دورتر از واحد خود پارك کرده و پیاده به سمت منزل حرکت کنند. وجود یک دبستان در شهرك مفهوم سنتی محله ایرانی با مرکزیت یک دبستان را زنده میکند. با پیشبینی باند دوچرخه و و رعایت موضوعات اشرافیت و محرمیت این شهرك را به یک TND ایرانی تبدیل کرده است.
2 -3 شناخت
شهرك رشدیه در شمال شرقی تبریز واقع است.این شهرك از شمال به کوهستان و تفرجگاه عون بن علی و از جنوب به اتوبان پاسداران محدود میشود.در حال حاضر پروژه رشدیه 2 توسط شرکت خانهسازي باغمیشه در همسایگی آن در حال اجراست.
1- 2-3 سازمان فضایی
عمدهترین فضاهاي شهرك رشدیه که استخوان بندي آن را تشکیل میدهند شامل یک خیابان شریانی درجه 2 اصلی، دو خیابان شریانی درجه 2 فرعی، چند فضاي عمده سبز، مراکز خرید رشدیه و بهارستان،یک مدرسه ابتدایی، مسجد و چند خیابان اصلی محلی به همراه اتوبان پاسداران که خارج از شهرك قرار دارد میباشند.
2 -2 -3 سازمان کالبدي
