بخشی از مقاله
چکیده
تمدنسازي و تولید علم، به ویژه علوم انسانی، همانگونه داراي مبانی علمشناختی و دینشناختی است، نیاز به مبانی اخلاقشناختی نیز دارد و بدون بسترسازي اخلاقی، تولید علم و پیشرفت علمی و فرهنگی ممکن نیست. مبانی اخلاقی و اجتماعی متعددي را میتوان براي تولید علم برشمرد که مدارا و تساهل دینی یکی از آنهاست. تساهل و رواداري، تمدنساز است و بدون بسترسازي اخلاقی، پیشرفت علمی و فرهنگی و تمدنی ممکن نیست.
رواداري و تساهل را در دنیاي امروز اغلب مفاهمی میدانند که محصول دنیاي غرب و مدرنیته است و فرهنگ هاي دیگر، به ویژه اسلام با چنین مفاهمی آشنا نیستند، در حالی که پژوهش هاي علمی و تاریخی بیانگر آن است که این تصور تا چه اندازه وارونه است؛ اسلام دینی است که در طول تاریخ بهترین و عالیترین چهره مدارا و تحمل عقاید و افکار مخالفان را از خود نشان داده و صدها سال پیش از آن که اروپاییان از تساهل و تسامح سخن بگویند، مسلمانان در فرهنگ اسلامی به آن پایبند بوده اند.
پیامبر اکرم - ص - و امام علی - ع - چهارده قرن قبل در دنیایی که مفهوم همزیستی دینی براي بشر کاملا ناشناخته بود، آن را با صراحت کامل شناخت و ملت مسلمان را به آن دعوت کردند. بر همین اساس، این مقاله، رواداري و تساهل را از دیدگاه اسلامی - با تکیه بر دیدگاه علامه طباطبایی - مورد بحث قرار داده و پس از تبیین مساله و پیشینه آن در تمدن مسیحی و اسلامی، مبانی نظري مساله را مورد تحلیل و بررسی قرار میدهد.
مقدمه
عوامل و عناصر مختلفی در پیدایی، پویایی و پایایی تمدنها و نهضتهاي علمی مؤثر است. عوامل و مبانی فلسفی و معرفتشناختی - مانند عقلانیت - ، روانشناختی - مانند آرامش و امنیت - و جامعهشناختی - مانند تعاون و همکاري و همبستگی ملی یا به تعبیر ابنخلدون »عصبیت - « از جمله عواملی هستند که نقش بهسزایی در ایجاد و اعتلاي یک تمدن و تأسیس و تولید نهضت علمی دارند. مبانی اخلاقشناختی از دیگر مبانی و اصول تمدنسازي بهشمار میآیند که بردباري، سعه صدر، تحمل آرا دیگران و رواداري از جمله آنهاست. تساهل و روحیه آزاداندیشی هم در حوزه درون دینی و هم برون دینی منشأ تحولات فرهنگی، تمدنی و پیشرفت علمی میشود.
در مقابل، فقدان رواداري و آزاداندیشی و داشتن تعصب و تحجر، رکود و انحطاط علمی را در پی دارد. مقام معظم رهبري در این باره میفرماید: یکی از وظایف مهم دانشگاه ها عبارت است از نواندیشی علمی. مسأله تحجر، فقط بلاي محیط و افکار دینی نیست؛ در همهي محیط ها، تحجر، ایستایی و پایبند بودن به جزمیگراییهایی که بر انسان تحمیل شده بدون اینکه منطق درستی به دنبالش باشد یک بلاست.
آنچه براي یک محیط علمی و دانشگاهی وظیفهي آرمانی محسوب میشود، این است که در زمینهي مسائل علمی، نواندیش باشد. معناي واقعی تولید علم این است. تولید علم، فقط انتقال علم نیست؛ نوآوري علمی در درجهي اوِل اهمیت است - سخنرانی در دانشگاه صنعتی امیر کبیر، . - 79/12/9 این مساله، یعنی تساهل و مداراي دینی، در دنیاي جدید اهمیت خاصی پیدا کرده است؛ چرا که تنوع و تکثر در زمینه تفکر، تمدن و فرهنگ و دین و به رسمیت شناخته شدن آراي متعدد در زمینه هاي متفاوت از مقتضیات عصر جدید است.
توجه به تنوع فرهنگی و تمدنی و تکثر دینی - religious - plurality امروزه به روش هاي گوناگون، به ویژه پدیدارشناختی، جامعهشناختی و مطالعات تطبیقی به دین، مجال ظهور یافته و کثرت گرایی دینی - به معناي جامعهشناختی آن - یکی از ویژگیهاي عصر حاضر تلقی می شود. تا پیش از قرن نوزدهم میلادي تماس میان تمدنها و ادیان - به عنوان عنصر اساسی تمدنها - بسیار کم بود؛ حتی آغاز استعمار اروپایی به تماس هاي نزدیک تر در میان اشخاصی که خود را همپایه میدیدند، کمک نکرد.
