بخشی از مقاله
چکیده
بی گمان رمز اصلی پایایی و پایداري توسعه در همزیستی مسالمت آمیز میان انسان و طبیعت است. این دستاورد رهیافتی است که بشر در طول تاریخ به آن نائل شده است. توسعه پایدار ساحت نوینی است که هم بر رونق اقتصاد و تجارت و صنعت و بالتبع توسعه فناوري تاکید می ورزد، هم از محیط زیست و همزیستی با طبیعت حمایت می کند، هم حقوق برابر انسانها را به رسمیت می شمرد و هم عدالت نسلی را ضروري می داند. پایداري درعصر جدید تبدیل به معیاري اساسی و به عنوان گفتمانی جدید در ادبیات توسعه مطرح شده است. امروزه دانشمندان و پژوهشگران زیست فناوري بخوبی دریافته اند که در فرآیند و غایت توسعه زیست فناوري ناگزیر از برنامه ریزیهایی هستند که منجر به توسعه پایدار زیست فناوري شود. اینکه مولفه هاي پایداري در زیست فناوري چیست؟ سئوالی است که این مقاله در پی یافتن پاسخی براي آن است.
در این مقاله تلاش شده است با توجه به دیدگاهها و نظریات توسعه پایدار، مؤلفه هاي زیست فناوري پایدار مطرح و ارائه شود.با توجه به دیدگاههاي مطروحه می توان گفت در توسعه پایدار زیست فناوري مؤلفه هاي ذیل باید مدنظر قرار گیرد:-1درون زایی، -2 سازگاري با محیط زیست، -3 ایمنی، -4 اتکا بر اصول بنیادین اخلاقی، -5 انسان محوري، -6 آموزش و فرهنگ، -7 مشارکت همگانی.این مقاله بعنوان طرح بحث و دیدگاه به محضر اندیشمندان و محققان زیست فناوري ارائه می شود تا با تفکري عمیق به این مبحث مهم بیندیشند و از هم اکنون تمهیدات، بسترها و الزامات لازم را در سطوح مختلف سیاستگذاري، برنامه ریزي و اجرا در نظر و عمل بیاورند.
کلمات کلیدي: توسعه پایدار، زیست فناوري
مقدمه
امروزه دانشمندان و متفکران توسعه دریافته اند که توسعه لجام گسیخته، بی قاعده، یک جانبه و ناسازگار با محیط زیست نه تنها موجب رفاه و آسایش و رفع آلام نیست، بلکه خود مشکلات بسیاري را فراروي زیست بوم انسانها قرار می دهد، بطوریکه حیات و آینده بشر را در هاله اي از ابهام فرو می برد. در گذشته، بشر به حسب غریزه و گواه تجربه، دریافته بود که رمز بقاي او مرهون هماهنگی با طبیعت است و دانسته بود که زوال طبیعت زوال اوست. لیکن در یکی دو قرن اخیر، با افزایش معلومات علمی و توانائیهاي ابزاري انسانها، بهره برداري بی رویه از طبیعت شدت گرفت و تلاش یک جانبه براي افزایش رفاه منجر به عدم تعادل و توازن محیط زیست شد. به تعبیر قرآن کریم » ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدي الناس« بدین معنا که انسانها به دست خود فساد و تباهی را در خشکی و دریا پدید آوردند.
امروزه به قدري مفهوم توسعه پایدار مهم است که برخی از دانشمندان مانند »ولفگانگ زاکس« معتقدند، از این پس، »توسعه بدون پایداري و پایداري بدون توسعه وجود نخواهد داشت« و این بیانگر پیوند نوین، جدایی ناپذیر و وثیق میان آنها است. بر این اساس دانشمندان، در پی توسعه اي منطبق بر قواعد محکم حیات، همه جانبه و پایدار و سازگار با محیط زیست هستند و بالتبع زیست فناوري که از آن به موشک توسعه - بدلیل سرعت پیمایش طی مسیر توسعه - یاد می شود از این امر مستثنی نیست و لازم است متخصصان و پژوهشگران زیست فناوري در برنامههاي کلان و خرد خود آن را در نظر و عمل بیاورند.
تعاریف و روشها تعریف توسعه پایدار
براساس تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه - WCED1 - توسعه پایدار عبارت است از الف- »توسعه اي که نیازهاي کنونی جهان را تامین کند، بدون آنکه توانایی نسلهاي آینده را دربرآوردن نیازهاي خود به مخاطره افکند«، ب-»رابطه متقابل انسانها و طبیعت در سراسر جهان است«، ج-»توسعه پایدار فرایند تغییري است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه گذاریها، سمت گیري توسعه تکنولوژي و تغییري نهادي است که با نیازهاي حال وآینده سازگار باشد - 1 - .« این مفهوم طی تعریف زیر براي بخشهاي مواد غذایی وکشاورزي دقیقتر بیان شد ودر سال 1988 توسط شوراي فائو موردپذیرش قرار گرفت: »توسعه پایدار، مدیریت و نگهداري منابع طبیعی و جهت بخشی تحولات وساختار اداري است، به طوري که تأمین مداوم نیازهاي بشري و رضایتمندي نسل حاضر و نسلهاي آینده را تضمین کند.
چنین توسعه پایداري با حفاظت زمین، آب وذخائر ژنتیکی گیاهی وجانوري همراه است، تخریب زیست محیطی به همراه ندارد، از فناوري مناسب استفاده می کند، از نظر اقتصادي بالنده وپایدار واز نظر اجتماعی مورد قبول است. - 10 - « قابل توجه اینکه از توسعه پایدار تعاریف و توصیفهاي گوناگونی انجام شده است، لذا توسعه پایدار »مفهومی شکل یافته نیست، بلکه بیشتر، فرایند دگرگونی رابطه سیستم هاي اجتماعی، اقتصادي و طبیعی و مراحل آن را بیان می کند.« از آنجاکه درحال حاضر، مفهوم یگانه اي از توسعه پایدار وجود ندارد، لذا شاید بهتر باشد آن را بجاي مفهومی دقیقاً تعریف شده، »چشم انداز در حال پیدایش« تصور کنیم. مفهوم توسعه پایدار کلی نگر است و همه ابعاد اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و دیگر نیازهاي بشري را دربرمی گیرد. همچنین توسعه پایدار دراساس یک موقعیت ثابت نیست. بلکه عبارت است از »فرایندي مستمر از دگرگونی، انطباق و سازگاري« که طی آن بهره برداري از منابع جهت سرمایه گذاریها، جهت گیري توسعه تکنولوژیک و دگرگونی نهادینه همگی در هماهنگی با هم دربرگیرنده نیازهاي بالقوه و بالفعل انسان می شوند. - - 1
تبیین اعلامیه ریودوژانیرو
بکار بردن واژه توسعه پایدار بعد از کنفرانس ریودوژانیرو در سال 1992 در محافل علمی فراگیر شد. - - 2 کنفرانس سازمان مللمتحد پیرامون محیط زیست و توسعه، از 3 تا 14 ژوئن 1992 در شهر ریودوژانیرو با تأکید بر »بیانیه کنفرانس سازمان مللمتحد پیرامون محیط زیست انسان«، که در تاریخ 16 ژوئن در شهر استکهلم مورد تصویب قرار گرفت، تشکیل شد و اعلامیه اي جهانی صادر نمود. این اعلامیه با تلاش جهت نیل به توافقات بینالمللی که منافع همگان را محترم شمرده و از یکپارچگی محیط زیست جهان و نظام توسعه حمایت به عمل بیاورد، و با آگاهی از ماهیت منسجم و بهم پیوسته کرة زمین، در 27 اصل موارد ضروري برقراري توسعه پایدار را برشمرده است. برخی از اهم موارد به شرح زیر است:
در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسانها، هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتی توأم با سلامت و سازندگی هستند. - اصل - 1توسعه حقی است که باید به صورت مساوي نسلهاي کنونی و آینده را زیرپوشش قرار دهد. - اصل - 3 حفاظت از محیط زیست بخشی جداناشدنی از توسعه است، باتوجه به سهم متفاوت در آلودگی محیط زیست، کشورها مسئولیت مشترك، ولی متفاوتی در این زمینه دارند. تاکید بر حفاظت از محیط زیست در اصول متعدد این اعلامیه قید شده است. - اصول مختلفزنان و جوانان نقش مهمی در برقراري توسعه پایدار دارند و باید زمینه مشارکت آنان فراهم شود. - اصول21و - 22فرهنگهاي بومی نقش موثري در حفظ محیط زیست و توسعه پایدار دارند. - اصل - 23 جنگذاتاً نابودکنندة توسعه پایدار است. صلح، توسعه و حفاظت از محیط زیست وابسته به یکدیگر و غیرقابل تفکیکمیباشند. - اصول 25و - 26
توسعه پایدار زیست فناوري
بر اساس تعاریف و مفاهیم فوق توسعه پایدار زیست فناوري عبارت است از »توسعه زیست فناوري سازگار با محیط زیست، ایمن، متکی بر اصول اخلاقی، همراه با استفاده از صحیح منابع زیستی، هدایت سرمایه گذاریها، سمت گیري توسعه فناوري و تغییري نهادي است که نیازهاي کنونی و آینده را تامین می کند، بدون آنکه توانایی نسلهاي آینده را دربرآوردن نیازهاي خود به مخاطره افکند«
مولفه هاي توسعه پایدار زیست فناوري
بر اساس تعاریف مربوطه، ویژگیها و اصول ضروري تحقق توسعه پایدار و شرایط ملی و بررسیهاي تطبیقی می توان گفت در توسعه پایدار زیست فناوري مؤلفه هاي ذیل باید مدنظر قرار گیرد:
-1درون زایی درون زایی توسعه ناظر به توسعه فنی زیست فناوري است و مربوط به سیاستها و برنامه هاي کلان در زمینه چگونگی ایجادرشد و پیشرفت جنبه هاي فناورانه زیست فناوري است. توسعه برونزا نوعی الگوي توسعهاي است، که منشأ و جهتگیري خارجی داشته و بر تقلید از کشورهاي توسعهیافته غربی تأکید میورزد. این الگو به اوضاع و شرایط درونی جامعه چندان توجهی نداشته و در زمینههاي اقتصادي با ملاك قرار دادن الگوهاي کلاسیک توسعه اقتصادي که تأکید بر اقتصاد بازار و عملکرد آن دارند، در جهت نیل به انباشت سرمایه بهعنوان نیروي محرکهي توسعه اقتصادي مطابق با الگوهاي نظام سرمایهداري، گام برمیدارد. اما توسعه درونزا منشأ و جهتگیري داخلی داشته و منابع و شرایط داخلی مورد توجه قرار است و از تقلید و الگوبرداري محض از خارج اجتناب ردهک و تلاش خود را براي تحقّق توسعهاي همگون، متوازن و پایدار در جامعه بهکار میبندد. - - 10
اگرچه برخی از نظریه پردازان توسعه معتقدند که توسعه نمیتواند املاًکمستقل و درونزا باشد؛ اما بدون تردید توسعه برون زاموجب وابسته شدن کشور به خارج خواهد شد. از سوي دیگر بستن دربهاي علم و فناوري به روي خارج و عدم ارتباطات علمی بین المللی به هیچ روي پسندیده نیست و باعث محرومیت از پیشرفتهاي علمی و فناوري و عقب ماندگی از کاروان علم خواهد شد. ضرورت برقراري ارتباطات علمی در اصل 9 اعلامیه ریودو ژانیرو مورد تاکید قرار گرفته است.براین اساس اجتماع و تلفیقی از هر دو الگو با تاکید بر درون زایی توسعه براي ما ضروري است. در این الگوي تلفیقی می توان با تکیه بر سرمایه هاي داخلی خود اعم از نیروي انسانی متخصص، ظرفیتها و محدودیتهاي محیطی، بودجه و اعتبارات ملی، ساختارهاي توسعه فناوري و ... به توسعه پایدار زیست فناوري همت گمارد.
-2 سازگاري با محیط زیست سازگاري با محیط زیست مؤلفه اي قوي و بسیار ضروري در توسعه پایدار زیست فناوري است. چنانکه قبلا بیان شد سازگاريبا محیط زیست علت موجده گفتمان توسعه پایدار بوده است. حفظ و نگاهداشت محیط زیست با هدف زندگی مطلوب در حال
