بخشی از مقاله
چکیده
بررسی شناخت وضعیت و تنگناهای توسعه نواحی، به لحاظ پایداری و توسعه پایدار در شهرها از مسایلی است که وارد فرهنگ برنامه ریزی شهری ایران شده است . هدف این تحقیق شناسایی پایداری و ناپایداری توسعه شهر قطور و نیز شناسایی نقاط قوت و ضعف این نواحی و محله های شهری با استفاده از شاخص های توسعه پایدار است. روش تحقیق ترکیبی از روش های تحلیلی و موردی- زمینه ای بوده و در تجزیه و تحلیل از مدل امتیاز استاندارد شده بهره برداری گردیده است. نوع تحقیق بیشتر حالت کاربردی - توسعه ای دارد. جامعه آماری دربرگیرنده دو ناحیه و هشت محله است که در کل هیچکدام وضعیت پایدار ندارند و حتی با گذشت زمان، روزبروز بر وضعیت ناپایداری آنها افزوده می شود. دلایل این موارد را به صورت فشرده بایستی عدم تطبیق رشد جمعیت با نیازهای خدماتی، کمبود فضای تفریحی، نبود خدمات مناسب و کافی بهداشتی درمانی و تجاری و ورزشی، امکانات بسیار پایین آموزشی و فرهنگی و گسترش بی رویه به طرف بخش جلگه ای قطور بر میزان ناپایداری آن شدت بخشیده اند . بنابراین دسترسی به توسعه پایدار شهری این قسمت از خاک کشورمان، تنها با شناخت ابعاد توسعه پایدار و نقاط قوت و ضعف محله ها و توجه به شاخص های پایدار و تقویت عوامل ناپایدار ممکن است.
کلید واژه: شهر قطور، توسعه پایدار، مدل امتیاز استاندارد شده، محلات شهری،
مقدمه
مفهومی که در سالهای اخیر وارد ادبیات توسعه شده، مفهوم توسعه ی پایدار است .این مفهوم بر این حقیقت استوار است که سطح استانداردهای اولیه ی زندگی انسان را بدون دخالت و تصرف بیش از حد در منابع اولیه ی طبیعی و تغییر و تخریب محیط زیست که متعلق به همه ی ابنای بشر است، افزایش دهد - لطیفی ، - 141: 1382 با بروز انقلاب صنعتی و دگرکونیهای عمیق در ارکان سازمان اجتماعی -اقتصادی جوامع مسائل و مشکلات بیسابقه و نوظهوری در شهرها به وجود آمد که به طور عمده ناشی از پیشی گرفتن رشد صنعت و تکنولوژی بر فرهنگ برنامه ریزی و شهرسازی متناسب با شرایط جدید بوده است .در این زمان و همچنین پس از قرن بیستم رویکردهای متعدد شهری و طرحها و الگوهای مختلفی برای ساماندهی فضایی شهرها ارائه میشود - ملکی، 22:1390 - یکی از دیدگاههایی که در این مقوله مطرح میشود" نظریه توسعه پایدار شهری "است که از زمان برگزاری کنفرانس سران در سال 1992 به این طرف، به عنوان یکی از مهمترین پارادایمهای توسعه برای اواخر قرن بیستم مطرح شده است - - Barow ,1995:112
امروزه بیش از نیمی از مردم جهان در شهرها زندگی میکنند، و از یک سو شهرها به عنوان کانونهای توسعه اجتماعی، اقتصادی و فضایی به شمار میروند - Varol, al,2010:1 - از سوی دیگر مناسبترین مکانهایی هستند که مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در آنها پدید می آید - - Conelly, 2007:259 بنابراین مظاهر اصلی توسعه و دست آوردهای اعم از منفی و مثبت آنعمدتاً در شهرها اتفاق میافتد، بدان علت که طبق گزارش سازمان ملل در سال 1900 تنها %10 از جمعیت جهان در شهرها زندگی میکردند اما در سال 2007جمعیت شهری جهان به %50 رسید - Oliver, 2007 2008:21 - و پیش بینی میشود تا سال 2025حدود 5 میلیارد نفر و در سال - %75 - 2050 یعنی 7 میلیارد نفر در شهرها زندگی خواهند کرد - . - Uwe, 2008:1
رشد و توسعه شهری به دو شکل رخ می دهد یا انکه به صورت افقی و ساخت و سازهای جدید در اطراف شهر رخ می نماید و یا اینکه به صورت درون ریزی جمعیت، از طریق افزایش تراکم در مناطق شهری شکل می گیرد. نوع توسعه افقی و گسترش بیرونی شهر، الگوی مسلط رشد شهری قرن بیستم بوده است اما پیامدهای منفی زیادی را برای شهرها پدید آورده است که فواصل زیاد بین محل کار و زندگی، اتلاف انرژی، تراکم ترافیک و... از آن جمله اند. موضوع توسعه شهری در دهه های اخیر در کشورهای پیشرفته ابعاد جدیدی یافته و از جنبه کمی به جنبه کیفی تغییر جهت داده است یعنی در بیشتر این کشورها، توجه برنامه ریزی توسعه شهری از رشد کمی توسعه در پیرامون شهر به ارتقای کیفیت فضاهای موجود تغییر شکل داده و بازگشت سکونت در مراکز شهری بیش از هر زمان دیگر مطرح شده است. یکی از مهمترین جهت گیریهای نظام هدایت توسعه شهری در دهه اخیر، پایداری کیفیت های محیطی می باشد، بنابراین بایستی در توسعه شهر به کلیه مبانی و اصول پایداری توجه و در رفع معضلات به این مبانی توجه نمود.
در ماه اوت سال 1990 ، مرکز اسکان بشر سازمان ملل با در نظر گرفتن دستور کارهای اسکان بشر در تدوین مفاهیم و رهیافت های توسعه، برنامه شهر های پایدار را به طور رسمی آغاز کرد .در اسناد رسمی این دستور کار آمده است وظیفه اصلی جامعه بین المللی ، پیشبرد و حمایت از توسعه پایدار در شهرهای کوچک و بزرگ دنیا است .برنامه شهر های پایدار با کمک به نهادهای تصمیم گیرنده در شهرها و نیز با مشارکت بخش های خصوصی و تشکل ها در افزایش ظرفیت هایشان برای مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست شهری به این امر کمک می کند.به علاوه برنامه شهرهای پایدار، به عنوان بازوی اجرایی مدیریت و برنامه ریزی شهری در پروژه مشترک برنامه محیط زیست سازمان ملل و مرکز اسکان بشر سازمان ملل، چارچوب کاربردی را ارائه می کند. که یک فرایند مدیریت و برنامه ریزی شهری به شمار می رود. - زیاری، - 17:1390
برای محیط زندگی یا محیط شهری پایدار ویژگی هایی را می توان برشمرد که اهم آنهاعبارتند از : تامین شرایط مناسب زندگی برای اهل شهر ،فراهم بودن امکان دسترسی به نور و هوای لازم برای کلیه شهروندان،ایجاد امکانات حمل ونقل و دسترسی به خدمات مورد نیاز در زمان مناسب و با قیمت متناسب،حفظ و تقویت هویت ملی ،حفظ منابع طبیعی،امنیت انسان،حفظ رابطه انسان و طبیعت و از همه مهمتر فراهم آوردن امکان رشد و کمال معنوی انسان می باشد.باید توجه داشت که همه این ویژگی ها علاوه بر ظاهر در خویش واجد وجهی معنوی نیز می باشد که همین وجه مغفول مانده و تنها وجه اول مد نظر قرار می گیرند. - همان - بنابراین شهر پایدار ، توسعه و رفاه و ارتقای کیفیت زیست اجتماعی ، اقتصادی محیطی را برا ی همگان فراهم می سازد. بااین حال مفهوم شهر پایدار ، مفهومی پیچیده است و راههای دستیابی به آن ساده و آسان نیست.
روند رشد و توسعه فضایی شهر قطور بویژه از سال 1386 که به طور رسمی در تقسیمات کشوری ایران بعنوان شهر، منظور گردید، به گونه ای متأثر از قرارگیری در مسیر بازارچه مشترک ایران و ترکیه - بازارچه رازی - و مسیر راه آهن ایران به ترکیه و اروپا می باشد. با این حال نظر به کمبود شدید امکانات خدماتی و ناسازگاری امکانات موجود با نیازها، روند توسعه بیشتر القایی بوده و جنبه درونزایی ندارد. مهاجرت از نواحی اطراف باعث افزایش بیکاری، رشد بدون برنامه ریزی و بی قواره شهر، زشتی و بدریختی آن، زندگی عشایری و روستایی و مواردی از این دست منجر به تهدید زیرساخت های محیط زیست شهری و حومه گردیده است و این امر که بیشتر ناشی از نداشتن برنامه مدون در قالب برنامه ریزی منطقه ای و عدم اطلاع رسانی و آگاهی و سیاست های بعضاً غلط در زمینه توزیع امکانات و درآمدها می باشد، برای نسل کنونی و آینده بسیار خطرآفرین است. تبدیل زمین های زراعی به مکان و فضاهای مسکونی و ساخت و سازهای بدون برنامه و نابودی تدریجی پتانسیل های بالقوه طبیعی محیط زیست شهری از دیگر مسایل مطرح شده در ابعاد مختلف توسعه پایدار شهری هستند. در این رابطه توجه به رویکرد توسعه پایدار در برنامه ریزی شهری از مسایل بسیار مهم شهر قطور می باشد. در نتیجه پرسش اساسی این است که آیا با توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، فیزیکی - کالبدی و زیست محیطی توسعه پایدار، توسعه شهر قطور توسعه پایدار است؟
پیشینه تحقیق:
اهداف کلی و وسیع توسعه پایدار برای اولین بار توسط برانت لند در سال 1987 مطرح شد. بر اساس تعریف برانت لند، توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای عصر حاضر را تامین می کند. بی آنکه تامین نیازهای آینده را تحت تاثیر منفی قرار دهد.توسعه پایدار توسعه ای است که محور آن انسان است و موجب سعادت و رشد انسان می شود.بنابراین چنین توسعه ای رشد پایدار را تضمین می کند وتوسعه را درتمام زمینه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایجاد می کند - نیک نیاز، - 47:1382 مثنوی - 1381 - در مقاله ای توسعه پایدار و پاردایم های جدید توسعه شهری را با تمرکز بر شهر فشرده و شهر گسترده بررسی کرده و نتیجه گرفته که مناطق کم تراکم از طریق جنبه هایی نظیر پارک و فضای سبز کیفیت بالاتری را فراهم می کنند. همچنین به این نتیجه رسیده که شهر فشرده می تواند استفاده از اتومبیل شخصی را تا میزان 70 درصد و طول فاصله های طی شده به منظور سفرهای غیرکاری را تا 75 درصد در مقایسه با شهر گسترده و کم تراکم کاهش دهد.
دامن باغ و همکاران - 1392 - در پژوهشی با عنوان »ارزیابی شاخص های توسعه پایدار شهری با تأکید بر شاخصهای اجتماعی، کالبدی و خدمات شهری « با هدف بررسی و ارزیابی توسعه پایدار در مناطق هشت گانه شهر اهواز در قالب 3 ابعاد اجتماعی، خدمات شهری و کالبدی، به این نتیجه رسیده است که مناطق هشتگانه شهر اهواز از لحاظ میزان برخورداری از شاخصهای منتخب توسعه متفاوت بوده همچنین، بین شاخصهای منتخب و روند توسعه پایدار در شهر اهواز رابطه معناداری وجود دارد به طوری که تمامی شاخص ها تأثیر مستقیمی بر روند توسعه پایدار مناطق هشتگانه شهر اهواز داشته اند. ملکی - 1388 - در پژوهشی به سنجش توسعه پایدار شهر ایلام با استفاده از تحلیل عاملی پرداخته است و نتیجه تحقیق حاکی از این دارد که به لحاظ برخورداری از شاخص های توسعه پایدار بین نواحی شهر ایلام، نابرابری بالایی دیده می شود.
سعیدی مفرد و همکاران - 1392 - در پژوهشی با عنوان » بررسی شاخص های شهر سالم با رویکرد توسعه پایدار شهری« با بررسی شاخص های شهر سالم ، تاثیر ایده شهر سالم را در ایجاد شهر پایدار از ابعاد زیست محیطی، فرهنگی، کالبدی و اقتصادی نیز مورد بررسی قرار داده است، نتایج این پژوهش نشان میدهد که شاخص های شهر سالم به طور وسیعی با توسعه پایدار و معیارها و اصول مربوط به آن در ارتباط است. در نهایت به راهکارهایی بمنظو ر توسعه پایدار از طریق محقق سازی شاخص ها و معیارهای شهر سالم پرداخته است. عباس زاده و همکاران - - 1389 در مقاله ای با عنوان» ارزیابی روند توسعه شهری با توجه به معیارهای پایداری« با هدف ارزیابی و تحلیل پایداری توسعه شهری مشهد بوده است. که وضعیت شهر در سه بعد مختلف- جمعیتی، کالبدی و حمل و نقل در دوره های سرشماری مختلف مورد بررسی قرارداده اند و نتایج تحقیق نشان می دهد که امتیار نهایی بدست آمده برای پایداری شهر مشهد با توجه به سه بعد ذکر شده در دورهای سر شماری سال 75و85به ترتیب %86و%63 بوده است. یعنی شهر مشهد وضعیت نسبتاٌ پایداری داشته است. زندیه و همکاران - - 1393 در پژوهشی با عنوان»نقش فضای سبز در توسعه پایدار شهری« به این نتیجه رسیده اند که فضاهای سبزشهری دارای بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی هستند که مهمترین اثر فضای
