بخشی از مقاله
چکیده
از نظر استانداردهای بهداشت جهانی وجود ریزگردها از صفر تا 50 خوب ، از 51 تا 100 متوسط و از 101 تا 150 ناسالم برای گروههای حساس از جمله بیماران قلبی و عروقی، کودکان و افراد کهن سال تعیین شده است. میانگین ذرات معلق در هوا ناشی از ریزگردها در استان بوشهر تا 150 میکروگرم بر مترمکعب گزارش شده است که این شاخص از نظر وضعیت کیفیت هوا در شرایط ناسالم قرار دارد با این وجود ریزگردهای با منشا محلی و منطقهای کیفیت هوای مناطق مختلف استان بوشهر را با مشکل روبرو کرده است. پیش از این یکی از پدیده های ثابت هواشناسی بوشهر مه صبحگاهی بود اما این روزها، بیشتر اوقات هوای استان بوشهر زیر لایهای از گرد و غبار پنهان شده است که یکی از دلایل مهم آن افزایش تخریب منابع طبیعی و در معرض خطر قرار دادن برخی گونههای گیاهی در استان به دلایل متعدد است.
به همین منظور اقدام به بررسی شناسایی گونههای بومی و وارداتی کاشته شده و سازگار با شرایط اقلیمی استان بوشهر در عرصههای منابع طبیعی شد. همچنین از دیگر اهداف از تحقیق تعیین نقش گونههای درختی و درختچهای جنگلی در تنوع زیستی، حفظ آب و خاک، سازگاری با شرایط اقلیمی سخت و شکننده استان بوشهر از جمله کمی بارندگی 80 - تا 250 میلیمتر - ، طولانی بودن فصل خشک 8 - ماه از سال - ، نوسانات حرارتی زیاد در فصول مختلف -3 - تا 50 درجه سانتیگراد و تبخیر سالیانه بیش از 4000 میلیمتر - ، خشکسالیهای اخیر، وضعیت فرسایش و موقعیت استراتژیک استان بوشهر بود، لزوم هرچه بیشتر انتخاب گونههای مناسب اقلیم منطقه در عرصههای منابع طبیعی و حاشیه و داخل شهرها جهت پوشش سطح خاک و مهار نزولات جوی، تقویت خاک و احیا و حمایت از گونههای گیاهی را بیش از پیش در این استان نمایان میکند.
جنگلهای طبیعی استان مساحتی در حدود1,2 درصد از مساحت جنگلهای کشور را شامل میشوند. همچنین استان بوشهر دارای 331 هزار و 682 هکتار بیابان است که تپههای ماسهای آن هزار و 913هکتار و مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی 320 هزار و 819 هکتار و تعداد کانونهای فرسایش بادی استان 16کانون با مساحت 25هزار و 567 هکتار است. در نهایت 50 گونه درختی و درختچهای از 29 جنس متعلق به 22 تیره گیاهی با استفاده از منابع گیاهشناسی، شناسایی شدند و کاربرد آنها جهتکشت در عرصههای منابع طبیعی، حاشیه شهرها و روستاها و فضای سبز شهرها و روستاها به تفکیک مشخص شد تا مانعی بر سر گرد و غبارهای محلی باشد.
واژههای کلیدی:درختان و درختچهها، بیابانزدایی، گرد و غبارهای محلی، ریزگردها، استان بوشهر
مقدمه
استان بوشهر دارای 334200 هکتار جنگل - معادل % 13 از مساحت استان - ، 1600000 هکتار مراتع - معادل % 63/9 مساحت استان - و 420000 هکتار بیابان - معادل % 16/5 از مساحت استان - است. با توجه به اینکه سطح جنگلهای ایران 12/4 میلیون هکتار گزارش - شده که % 7/4 از سطح کشور را اشغال کرده است اما ایران در مقایسه با سایر نقاط دنیا از نظر پوششجنگلی فقیر محسوب میشود ولی از نظر تنوع گیاهی و ذخائر ژنتیک گیاهی در جهان کم نظیر است.[1] ایران بهدلیل شرایط طبیعی و موقعیت جغرافیایی در محل تقاطع سه ناحیه گیاهی مهم قرار دارد. ناحیه ایران و تورانی که شامل دو منطقه جنگلی زاگرس و ایران - تورانی است.
ناحیه هیرکانی که جزء منطقه گیاهی اروپسیبری است و از دو منطقه جنگل هیرکانی و ارسبارانی تشکیل شده و ناحیه صحارا- سندی که نواحی جنوبی کشور را در بر میگیرد و شامل دو منطقه جنگلی خلیج فارسی و عمانی است .[2] استان بوشهر یکی از استانهای واقع در منطقه جنوب کشور با مساحتی حدود 272/653 کیلومتر مربع واقع در حاشیه خلیج فارس بین 27 درجه و 14 دقیقه تا 30 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 6 دقیقه تا 52 درجه و 58 دقیقه طول شرقی در نصفالنهار گرینویچ با ارتفاع صفر تا 1900 متر از سطح دریا در این ناحیه گسترش دارد و به دو بخش جلگهای و کوهستانی تقسیم میشود. خاک منطقه جلگهای، شنی و کوهستانی، رسی و آبرفتی میباشد.
مساحت استان بوشهر معادل 2/535/700 هکتار است و دارای پوششگیاهی به وسعت 2/349/800 هکتار شامل جنگل و مرتع استکه دارای آب و هوای گرم و خشک و اکوسیستم حساس و بسیار شکننده میباشد لذا پوشش درختان و درختچههای جنگلی، نقش بسیار موثری در حفاظت آب و خاک آن دارند، بنابراین برنامهریزی جهت شناخت،معرفی، تکثیر و گسترش گونههایگیاهی آن در عرصههای مستعد، گامی بسیار موثر در راستای حفظ ذخایر ژنتیکی و بومی منطقه است ضمن اینکه پوشش گیاهی هر منطقه نقش بسیار موثر و کارآمدی در حفاظت از منابع طبیعی و خاک آن مناطق دارد. همچنین استان بوشهر جزء ناحیه رویشی صحارا - سندی میباشد و این ناحیه دارای دو منطقه جنگلی مهم شامل:
-1 منطقه خلیج فارسی که مهمترین گونههای آن کنار ، کهور ایرانی، کهور درختچهای و پده است.
-2 منطقه عمانی که مهمترین گونههای آن حرا ، چندل، کور و آکاسیاها است.
الف - ناحیه رویشی صحارا - سندی استان بوشهرکه دارای پوششگیاهی نیمه حارهاست، بخشی ازناحیه رویشی صحارا - سندی در جنوب کشور را میپوشاند. استان بوشهرکه دارای پوششگیاهی نیمه حاره است، بخشی از جنوب کشور را ناحیه رویشی صحارا - سندی میپوشاند. در این ناحیه گونههای معرف صحارا - عربی، سودانی و ایران - تورانی وجود دارد. بارش در فصلهای پاییز و زمستان رخ میدهد و در خیلی از مناطق آن از 100 میلیمتر هم تجاوز نمیکند و در برخی مناطق تا250 میلیمتر در سال میباشد. میزان تبخیر سالیانه حدود 3200 تا بیش از 4200 میلیمتر میباشد. بارشها سیلآسا و نامنظم میباشد، بعضی مواقع در مدت 24 ساعت بیش از 100 میلیمتر باران میبارد که باعث بروز سیلابهای زیاد میشود. فصل خشک بسیار طولانی و گرم است و حدود 8 ماه از سال - اردیبهشت تا آذر ماه - را به خود اختصاص داده است. فلور استان از نظر تنوع گونههای گیاهی زیاد اماسطح پوشش گیاهی بسیار کم و تُنُک است. در بخشهای شرقی بارش کمتر ولی منظمتر است و فلور غنیتری دارد. دلایل اکولوژیک تجمع این عناصر گیاهی نیمه حارهای در این بخش از کشور ارتفاع از سطح دریا، نوع بارش با زمستانهای معتدل است.
در مناطق جنگلی استان بوشهر 11 تیپ اراضی وجود دارد. خاکها اغلب از نوع آبرفتهای عمیق آهکی تا نیمه عمیق و کم عمق دارای pH 7-8/5 و هدایت الکتریکی 0/18 تا 126×10 -3 میلیموس بر سانتیمتر است که در بعضی مناطق بدلیل شوری خیلی زیاد هیچ گیاهی در آن منطقه رویش ندارد. در بعضی مناطق نیز عمق کم خاک، وجود سنگریزه زیاد، شیب، پستی و بلندی و فرسایش زیاد از عوامل محدود کننده خاک این ناحیه است. خاک این مناطق از نظر مواد آلی فقیر هستند.خاکهای مناطق مرتفع و کوهستانی کم عمق و تکامل نیافته با فرسایش زیاد همراه با سنگریزه میباشند که در قسمتهایی که دارای عمق نسبتاً خوبی باشند بر روی آنها تودههای جنگلی تشکیل شده است. خاکهای قسمتهای شرقی که جزو ناحیه مکران میباشد، عمدتاً از نوع خاکهای شور با pH 7-8/5 است. عمده این خاکها از مسیلهای رودخانهای که در هنگام بارندگی آب در آنها جریان داشته و یا رسوبات حاصل از طغیان رودخانههای دائمی تشکیل شدهاند. بافت خاکهای این اراضی سبک و متوسط بوده و در پارهای از مناطق بخصوص اراضی پست خاکهای سنگین نیز مشاهده میشود .[1]
مواد و روشها
به منظور تعیین گونههای درختی و درختچهای استان بوشهر مراحل زیر به ترتیب انجام شد.
-بررسی نتایج طرح فلور و طرحهای مرتبط انجام شده استانی و منابع موجود به منظور تهیه لیست اولیه گونههای درختی و درختچه ای گزارش شده از استان بوشهر.
-پیمایش صحرایی و جمعآوری نمونههای درختی و درختچهای موجود جهت شناسایی دقیق بر اساس فلورهای ایرانیکا [3]، رستنیهای ایران [4] و فلور ایران .[5]
-یادداشت وضعیت گونه از لحاظ شادابی، آسیبپذیری و انقراض، انواع بهرهبرداریها از جمله گونههای مهم از لحاظ اقتصادی - داروئی، تولید چوب، تولید صمغ و غیره - و حفاظتی.
نتایج
بررسیها نشان داد که 50 گونه درختی و درختچهای از 29 جنس متعلق به 22 تیره گیاهی شناسایی شدند و کاربرد آنها جهت کشت در عرصههای منابع طبیعی، حاشیه شهرها و روستاها و فضای سبز شهرها و روستاها به تفکیک مشخص شد تا مانعی بر سر گرد و غبارهای محلی باشد. فرم رویشی، کاربرد، در جدول 1 به شرح زیر آمده است.
نتیجهگیری و جمعبندی
وجود 50 گونه درختی و درختچهای از 29 جنس متعلق به 22 تیره گیاهی جنگلی مقاوم به خشکی و شوری در استان بوشهر از پتانسیل طبیعی این منطقه میباشد. استان بوشهر دارای جنگلهای طبیعی به وسعت 211 هزار و 707 هکتار است که گونههای غالب آن بنه، بادام کوهی و کنار است و دارای 13هزار و 721 هکتار جنگل دست کاشت است که از گونههای کنار، آکاسیا آمپلی سپس، اکاسیا سالیسینا، آکاسیا ویکتوریا، درمان عقرب و کهور تشکیل شده که بیشترین سازگاری را با شرایط آب و هوایی استان بوشهر دارند. این گونهها موجب کاهش فرسایش بادی و آبی، حفاظت از آب و خاک، افزایش تنوع گونهای، ایجاد چشم اندازهای زیبا، افزایش نفوذ پذیری آب و سایر کارکردهای زیست محیطی میشوند.
جنگلهای طبیعی استان مساحتی در حدود1,2 درصد از مساحت جنگلهای کشور را شامل میشوند: مساحت کل مراتع استان بوشهر یک میلیون و 262 هزار و995 هکتار، تعداد بهرهبرداری صاحب نسق استان هفت هزار و 158 خانوار، مساحت مراتع ممیزی شده یک میلیون 194هزار و 363 هکتار و مساحت مراتع تهیه طرح شده نیز 782 هزار و 263 هکتار است همچنین استان بوشهر دارای 331 هزار و 682 هکتار بیابان است که تپههای ماسهای آن هزار و 913هکتار و مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی 320 هزار و 819 هکتار و تعداد کانونهای فرسایش بادی استان 16کانون با مساحت 25هزار و 567 هکتار است و جنگل کاری انجام شده در مناطق بیابانی این استان سطحی معادل 25هزار و 692 هکتار را پوشش میدهد.
شاید بتوان گفت تطابق این گونهها با شرایط سخت محیطی باعث جلوگیری از فرسایش خاک، تنوع پوشش گیاهی و ایجاد فضای سبز شده است ضمن این که برخی از این گونهها از جمله گونه Acacia albida انحصاری استان بوشهر هستند. از سوی دیگر تبدیل رویشگاهها و عرصههای دارای گونههای گیاهی ناحیه رویشی خلیج و عمانی به اراضی کشاورزی و مهمتر از آن قرار گرفتن توده-های جنگلی حرا در حاشیه مجتمع عظیم گازی پارسجنوبی و فعالیتهای گسترده صنعتی و عمرانی در ایجاد سازههای مختلف و پساب شرکتها، زمینه ساز آسیب و تخریب بخشی از این تودههای جنگلی شده است.
همچنین واگذاری بی قید و شرط اراضی پیرامونی و ساخت هتل آپارتمان، فرودگاه، سایت ویژه گردشگری، گذرگاههای مختلف، تسطیح و خاکریزی در حاشیه این جنگلها حیات وحش ساحلی را در معرض تهدید قرار داده است. یکی از دلایل عدم نابودی کامل درختچههای این ناحیه رویشی، حفاظت و مراقبت از آنها به - وسیله افراد بومی است که در اطراف خانههای روستایی و یا در داخل اراضیکشاورزی آنها قرار دارند. بنابراین برای هر گونه برنامهریزی و مدیریت اصلاح نظام بهرهبرداری از جنگل و مهار عوامل ناپایدار جنگل، ابتدا بایستی آنها را حفاظت و حمایت نمود و سپس با مطالعه و برنامهریزی دقیق و شناسایی نقاط مستعد در توسعه و احیا آن گام برداشت.
مراجع
