بخشی از مقاله
چکیده
سیرالملوك ترجمهاي عربی از خداينامه به بدااللهقلم عبن مقفّع است. متأسفانه از خداينامه به زبان اصلی هیچ اثري برجاي نماندهو از سیرالملوك نیز جز پارههاي پراکنده و خردهروایتهایی در برخی متون مطلبی وجود ندارد. بیشترین روایتها از سیرالملوكابن مقفّع در کتاب نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب - از نویسندهاي ناشناس در سدة 5-4 ه.ق - با عبارتقال» عبداالله بن مقفّع« و با اشاره به ترجمه وي؛ »سیرالملوك« آمدهاست. این روایتها در سراسر کتاب و در میان تاریخ اقوام سامی و عرب جاهلی به روایتراویانی چون ابن قرّیه، شعبی، ابوالبختري و اصمعی قرار گرفتهاست. در این مقاله پس از طبقهبندي ساختار کتاب برپایه روایت راویان و بررسی آنها، ساختار کتاب سیرالملوكابن مقفّع که سپهر زمانی پادشاهی گشتاسپ تا خسروپرویز را در بر دارد، بازشناسی شدهاست.
کلیدواژهها: خداينامه، عبداالله بن مقفّع ، سیرالملوك، نهایه الارب.
مقدمه
در زمان ظهور اسلام و تا مدتها پس از آن اعراب تنها به خواندن قرآن و آموختن تعالیم آن میپرداختند. با گذشت زمان زمینه براي علوم شرعی آماده شد و بعدها اشعار و روایات دورة جاهلی نیز بهعنوان علوم ادبی شناختهشد،اما اعراب تا مدتها پس از ظهور اسلام با تألیف و تدوین کتاب آشنا نبودند و تمام دانستههاي آنان بهگونه نقل و روایت بود. درواقع آنان بر این عقیده بودند که دین اسلام آثار گذشتگان را از میان برده و با وجود قرآن نیازي به کتابهاي علمی دیگر ملّتهانیست، اما با توسعه دین و گرویدن ملّتهاي دیگر به اسلام این انگم از بین رفت و مسلمانان به ترجمه و نقل آثار دیگر ملّتها و تألیف کتاب در زبان عربی پرداختند - محمدي، . - 128 :1374
در میان این ملّتها ایرانیان از همان قرنهاي نخستین در کسب علم و دانش و نشر فرهنگ و تمدن در جامعه اسلامی پیشگام بودند. بسیاري از اندرزها، کلمات قصار، لطیفههاو قصهايه اخلاقی که جنبه حکمت عملی و تجربی داشتند، پس از اسلام مورد توجه دانشمندان ایرانی مسلمان قرار گرفته و در کتابهاي ادب و اخلاق و تاریخ به عربی ترجمه شدند - تفضّلی، :1377 . - 202هنگامی که اعراب تمام دانش خود را صرف تقلید از اشعار قدیم جاهلی میکردند، ایرانیان با تألیف کتابهایی پیرامون علوم اسلامی همچون قرائت، تفسیر، حدیث، فقه و... و حتّی علوم مربوط به زبان و لغت عرب پیشوایی خود را در جهان اسلام نشان دادند و با ترجمه آثار پهلوي به عربی به نشر فرهنگ و دانشایرانی پرداختند. کتابهاي ترجمهشده ازسوي دانشمندان ایرانی علوم مختلفی را دربر داشت که میتوان به اختصارهاآنرا به پنج دسته - محمدي، - 145-139 :1374 تقسیم کرد:
- 1 دانشمندانی که به ترجمه انواع مختلفی از علوم و معارف روزگار خود پرداختند.
- 2 ناقلان و مترجمان آثار علمی و فنی ایران
- 3 مترجمان کتابهاي ادبی
- 4 مترجمان کتابهاي تاریخی و داستانی
- 5 مترجمان کتابهایی پیرامون آداب معاشرت و رفتار پسندیده و...
اما در میان این پنج گروه مهمترین کتابی که از پهلوي به عربی ترجمه شده، خداينامه عبداالله بن مقفّع است. نام این کتاب در بسیاري منابع تاریخی عربی وارد و در برخی موارد دچار تحریف شدهاست. بنابر عقیدة مول - 9 :1376 - ، کریستنسن - 39 :1376 - و کلیما - 15 :1359 - خداينامه اصلی تا عهد خسروپرویز پیشتر نیامدهاست1و وقایع این عصر تا مرگ یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی را موبدان زردشتی به آن افزودهس انداین. امر سبب شده که غالباً در حوادث مربوط به این فاصله زمانی یعنی از زمان خسروپرویز تا یزدگرد، اختلافهایی میان روایتهاي ایرانی و عربی بهوجود آید؛ زیرا تاریخنویسان مطالب این دوره را از منابع متعددي گرفتهاند درحالیکه مطالب پیش از آن همه از یک منبع یعنی تاریخ رسمی ساسانی یا خداينامه اصلی بودهاست.
به هر روي این تاریخ پهلوي مأخذ همه تاریخنویسان فارسی و عربی دربارة ایران پیش از اسلام است - محمدي، - 154-153 :1374 که بنابر نظر نولدکه - - 22 :1388 ممکن است به تدریج با جمعآوري قطعههاي پراکندة ترجمه ابنفّعمق در این متون به ترجمه عربی خداينامه وي یعنی سیرالملوك دست یافت. یکی از این متون عربی که پیوند گستردهاي با خداينامه دارد و بسیاري از بخشهاي آن را ترجمه عربی خداينامه به روایت ابن مقفّع تشکیل داده، کتاب نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب است؛ از این رو لزوم بررسی و بازشناسی این کتاب که بارها در خود متن سیرالملوك خواندهشده، براي یافتن ترجمه عربی خداينامه امري بدیهی است.
تصحیح نهایهالارب
مهمترین نیاز در بررسی یک متن تصحیح آن است. متن کامل عربی نهایه الارب در سال 1375 به تصحیح محمدتقی دانشپژوه در473 صفحه به چاپ رسیدهاست. وي در تصحیح خود از میکروفیلمهاي نسخههاي خطی موزة بریتانیا - موجود در دانشگاه تهران - استفاده کردهاست. ناشر کتاب یعنی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی پیش از شروع متن اصلی یکگفتارپیشفارسی و یک مقدمه عربی در معرّفی کتاب نوشته است.أسمتفانه متن اصلی غلطهاي چاپی بسیاري دارد که خواندن و ترجمه متن را دشوار ساختهاست. بهعنوان مثال تحریف و تصحیف واژهها، فاصلهافتادن میان حروف یک واژه یا عبارت که سبب شده یک واژه به اشتباه دو واژه خواندهشود یا بخشی از اجزاي یک واژه در کنار واژة بعد قرار گرفته و واژهاي دیگر با معنایی متفاوت بهوجود آوردهاست. علاوه بر این وجود نشانههاي نگارشی نابجا همچون نقطه در میانه جمله و یا ویرگول در پایان آن، استفاده از نشانههاي پرسش و دو نقطه بدون نیاز و... نیز ترجمه متن را دشوار ساختهاست.
ترجمههاي نهایه الارب
ضروريترین نیاز پس از تصحیح یک متن ترجمه آن است. متن نهایه الارب قرنها پس از تألیف مورد توجه مترجمان قرار گرفته و دو بار ترجمه شدهاست:
- 1 ترجمه کهناین کتاب از مترجمی ناشناخته به سال 789 قمري با عنوان تجاربالامم فی اخبار ملوك العرب و العجم کهتوسط رضا انزابینژاد و یحیی کلانتري به سال 1373 تصحیح و چاپ شداسته . مقدمه تجارب الامم - ص - 29با- 35نثري مسجع و مزین به آیات و اشعار بسیار در توحید خداوند، نعت پیامبر و ستایش ممدوح، نحوة آشنایی مترجم با متن عربی، اشارهاي کوتاه به مقدمه آن و نحوة ترجمه کتاب نگاشته شدهاست. خطیبی - 149-147 :1375 - در مقالهاي به نقد و بررسی نسخههاي باقیمانده از این کتاب، مقدمه مصححان و نیز تاریخ کتابت و ترجمه آن پرداخته است.نکته مهمی که در مقایسه تجارب الامم با نهایه الارب میتوان به آن اشاره کرد، تفاوتهاي بسیاري است که میان روایتهاي این دو کتاب وجود دارد که آنها را میتوان به گونه زیر دستهبندي کرد:
-اختلافدر جزئیات که مربوط به نام اشخاص، مکانها و ... است.
-در ترجمه فارسی بخشهایی آمده که در نهایه الارب وجود ندارد. این موارد که مربوط به بخشهاي آغازین کتاب است شامل روایتهایی است گاه مفصل دربارة آرش کمانگیر - ص - 95، کیقباد، کیکاوس، سیاوش و کیخسرو - ص - 99-96 و نیز لهراسب و گشتاسب - ص - 131-126 که با روایتهاي سامی درآمیختهاست.1
-متن تجارب الامم در بسیاري موارد خلاصهتر از نهایه الارب است. به عنوان مثال بیشتر خطبهها، اندرزها و نامههاي موجود در متن عربی در ترجمه فارسی نیامدهاست. داستان فرّخان پسر آفرین - ص -159 - 171 که در متن عربی دوازده صفحه است در ترجمه فارسی تنها در دو صفحه خلاصه شدهاست. دربارة سرگذشت بندویه و بسطام و داستان خسروپرویز و زنان او نیز هیچ مطلبی در تجارب الامم وجود ندارد درحالیکه در نهایه الارب هشت صفحه - ص - 398-390 به این موضوعات اختصاص یافتهاست.
