بخشی از مقاله
چکیده
مکتب اعتزال کهن ترین یا دست کم یکی از کهن ترین مکتبها یا فرقه ها با رویکردی عمدتا کلامی است که هم در روزگار حیات و شکوفایی و هم پس از پایان دوران شکوه و قدرت توانسته است در تاریخ اسلامی اثری شگرف و ماندگار برجای گذارد. اما ابو عبداله محمد بن العربی الطائی الحاتمی، معروف به محییالدین بنعربی و شیخ اکبر - - 638-560 نیز بدون شک یکی از ستارگان درخشان جهان اسلام و خاصه عرفان اسلامی است که رد پای افکار و اندیشههایش در جای جای علوم الهی از قرن ششم به بعد هویداست . در این مقاله بر آنیم که با تبین آراء معتزله به بررسی تاثیراتی احتمالی که این فرقه کلامی بر اندیشههای بنیانگذار عرفان نظری داشتهاند بپردازیم البته ابنعربی در بابهای فراوانی از کتاب فتوحات هر جا که مجال داشته به بسط، نقد و حتی رد عقاید معتزله پرداخته است.
کلیدواژهها: معتزله، ابنعربی، ثابتات ازلی، اعیان ثابته، تشبیه وتنزیه.
-1 مقدمه
از مجموعه روایتهای مختلف در خصوص پیدایش معتزله اینگونه بر میآید که آنها به زعم تغاوتهای ظاهری، در مورد یک مسئله اشتراک دارند و آن اینکه واصل بن عطا به یکی از مباحث مطروح - مرتکب کبیره - در جامعه آن روز پرداخت و پاسخی جز آنچه خوارج در یک سوی ارائه می دادند و مرجئه از سوی دیگر میگفتند و حسن بصری هم از آن سخن به میان آورد به دست داد - صابری ،1387،ج 1،ص . - 122این نکته تقریبا مورد اتفاق است که ظهور فرقه معتزله به آغاز سده دوم هجرت باز می گردد و خاستگاه نخستین آن بصره بوده است - حنا الفاخوری،1386،ص. - 114 پایه گذار آن به عنوان نخستین فرقه بزرگ اسلامی واصل بن عطاء ملقب به غزال - م - 130 شاگرد حسن بصری - م - 110 از رجال سرآمد روزگار در اعتفادات، فقه، حدیث و تصوف بود - شهرستانی ،1404 ،ص . - 48موافقان و مخالفان معتزله برای این گروه کلامی نامهای برگزیدند.
منزهه، موحده، عدلیه، قدریه، وعدیه و وعیدیهاز؛ جانب موافقان و نُفاه،معطله، جهمیه، مبتدعه و مخانیث الخوارج هم نامهای است که مخالفان این گروه به آنها متوسل شدند - صابری ،1387،ج 1،ص. - 120 برخی معتقدند معتزله همچنان که استمراری بر حرکت معتزله سیاسی در عرصه کلام وعقاید هستند، وارث بر اندیشه قدریه نیز شده اند و به لحاظ هویت با قدریه یکی هستند - اسفراینی،1374،ص. - 60با توجه به گواهیهای که در کتب ملل و نحل آمده شماری از خاورشناسان همانند اشناینر، دوزی، هوتسما و دی بور نیز بر این امر صحه گذاشته و قدریه را اسلاف معتزله دانسته اند - صابری ،1387،ج 1،ص. - 128مذهب معتزله بر پایه پنج اصل استوار است که هر کس به آنها اعتقاد داشته باشد معتزلی خوانده میشود. ابوالحسین خیاط - متوفای - 131کهاز مشایخ کلام معتزله است، میگوید »:الاعتزال قائم علی اصول خمسه عامه، من اعتقد به جمیعا کان معتزلیا و هی: التوحید و العدل و الوعد و الوعید و المنزله بین المنزلتین و الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.« قاضی عبد الجبار معتزلی - متوفای - 415 کتابی را بر اساس همین اصول پنجگانه تدوین کرده است که »شرح الاصول الخمسه« نام دارد.از اصول یاد شده، آنچه جزو مسایل ایمانی و اعتقادی است، اصل توحید و عدل است و سه اصل دیگر در واقع معرف مذهب معتزله است. - مطهری،1373، ج 2، صص24و. - 25
فاصلهی سالهای 198ق تا 232ق، یعنی شروع فرمانروایی مأمون تا پایان حکومت واثق را باید دوران طلایی اندیشه معتزلی دانست، اما با مرگ واثق -که او را مأمون اصغر نامیده اند- وروی کار آمدن متوکل با توجه به اینکه گرایش به اهل حدیث و سنت داشت، و هم او بودکه به » دوره محنت« اهل سنت پایان داد، معتزله در سراشیبی زوال و انحطاط قرار گرفتند - صابری ،1387،ج 1،ص. - 133 .معتزله که زمانی میداندار مباحث کلام و عقاید بودند و نخستین سنگهای بنای اندیشه اسلامی را در مفهوم عام آن نهادند و البته در این دوران کوتاه خوش درخشیدند بناگاه با ناکامیهای سیاسی و اجتماعی و از آن پس افول در عرصه عقاید نیز روبرو شدند و جای خود را به اندیشه متعادل تر اشاعره دادند.
از جمله علل انحطاط معتزله را این موارد می دانند : -1افراط در بکارگیری بنیادها عقلی -2روی آوردن به یک دین رسمی حکومتی -3 استفاده حکومت طرفدار آنها از خشونت و دوره محنت -4خشم فقیهان و محدثان علیه آنها - صابری ،1387،ج 1،ص - 142 بعد از این مقدمه درخصوص معتزله سعی میکنیم به بررسی برخی افکار و اندیشه های شیخ الاکبر محیی الدین ابن عربی ودرموازات آن عقاید این فرقه کلامی، از جمله اعیان ثابته - ابن عربی - و ثابتات ازلی - معتزلی - ،جبر و اختیار ،تشبیه و تنزیه و حُسن قبح افعالی بپردازیم و سعی شده که اشتراکات - اگر وجود داشته باشد - و افتراقات آنها مورد ارزیابی قرار گیرد.
