بخشی از مقاله
چکیده
نهضت ترجمه در قرون اول اسلامی باعث گردید بسیاری از آثار دوران باستان ایران به زبان عربی ترجمه گردد. از سوی دیگر غالب این آثار در طول تاریخ از بین رفت. در این میان نویسندگان برجستهای همچون ابن قتیبه برخی از این مطالب را در کتابهای خود نقل قول نمودهاند که همین امر باعث برجای ماندن بخشی از این آثار گردیده است. کتاب عیون الأخبار که در ده فصل تنظیم شده است حجم قابل توجهی از این مطالب را در خود جای داده است.
بررسی کامل این اثر از منظر کتابشناسی منابع، شخصیتشناسی و استخراج مضامین فکری و فرهنگی مربوط به ایران باستان هدف این پژوهش بوده است. بررسیها نشان داد که ابن قتیبه از مهمترین شخصیتهای ادبی این قرن است که به ترویج فرهنگ و اندیشهی ایرانیان باستان میپردازد. اهتمام او در زمینهها و اشکال گوناگون نمود پیدا کرده است اما بیشترین توجه او متوجه آیین حکومتداری، شیوههای جنگآوری و پهلوانی است و این نشان میدهد که ایرانیان در این دو رکن بسیار برجسته بودند. بیشترین توجه به اقوال خسروپرویز بوده و بارها وصیتها و پیشنهادهای این پادشاه بیان شده است و بعد از آن رتبه دوم از آن انوشیروان است.
.1 مقدمه
ایران در دوران باستان از فرهنگ و تمدن غنیای برخوردار بوده تا جایی که این فرهنگ و اندیشهها تا مدتها بعد از سقوط دولت ساسانی نیز پابرجا بوده است. بعد از ظهور اسلام و ورود اسلام به ایران، تمدن ایرانی و تمدن اسلامی با همدیگر گره خورده است.
در این میان فرهنگ و اندیشههای ایرانی بر اقوام عرب نفوذ عمیقی داشت و در آثار نویسندگان و ادیبان آن مرز و بوم انعکاس وسیعی یافت. اندیشهها و فرهنگ ایرانیان باستان نخستین بار از طریق ترجمه به متون عربی انتقال یافت. در این زمینه افرادی چون ابن مقفع سهم بسزایی را داشتند. اما متاسفانه در طول زمان غالب این ترجمهها از بین رفته است. در این میان ادبایی چون ابن قتیبه -که همچنان در دوران خود این کتابهای ترجمه شده را در اختیار داشتهاند- پارهای از این تفکرات و آداب و رسوم را در کتابهای خود نقل نمودند.
ابن قتیبه دینوری یکی از پرکارترین دانشمندان وادیبان روزگار خود است و آثار فراوانی از خود بر جای نهاده است. هیچ کدام از آثار او بیاهمیت یا کم اهمیت نیستند اما بعضی از این آثار همچون عیون الأخبار از اهمیت خارق العادهای برخوردار هستند چرا که فرهنگ اندیشه ی ایرانیان باستان در آن نمود بارزی یافته است. پژوهش حاضر با بررسی کامل این کتاب تلاش نموده تا ابعاد متعدد فرهنگ ایرانی را که در این کتاب انعکاس یافته است را به صورت موضوعی مورد بررسی تحلیل قرار دهد.
در این راستا این پژوهش میکوشید تا به پرسشهای زیر پاسخ دهد:
- هویت فرهنگی و اندیشههای ایران باستان چگونه در کتاب عیون الأخبار نمود پیدا کرده است؟
- در زمینه مبانی تفکری و فرهنگی بیشترین توجه ابن قتیبه متوجه کدام مضامین است؟
- در خصوص استناد به اقوال مشاهیر باستان ایران چه کسانی بیشتر مورد توجه قرار گرفتهاند و منبع این سخنان چه بوده است؟
2. پیشینه پژوهش
از جمله پژوهشهایی که در این زمینه انجام گرفته عبارت است از:
-1 محمدی، محمد - 1324 - فرهنگ ایران پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و آثار عربی؛
نگارنده در این اثر ابعاد مختلف فرهنگ ایرانی پیش از اسلام را که در تمدن اسلامی نمود یافته مورد کنکاش قرار داده است. به تأثیر تشکیلات اداری ساسانیان در دولت خلفا پرداخته، کتابهای تاریخی که از پهلوی به عربی ترجمه شده را ذکر نموده، اندیشه های فلسفی علمی در ایران از عهد انوشیروان تا قرنهای نخستین اسلامی را بررسی نموده و همچنین به ابعاد دیگر فرهنگی در زمینه پزشکی، حکمت-های علمی اخلاقی، آیین نگارش فارسی و نثر فنی عربی و... پرداخته است.
-2 شادی، علی سالاری - » - 1382شخصیت وآثار ابن قتیبه« نویسنده پس ازبررسی شخصیت وآثار ابن قتیبه به این نتیجه رسیده که ابن قتیبه دارای چند اثر برجستهی تاریخی است و آثار او از مهمترین منابع تاریخی درباره اوضاع سیاسی فرهنگی سه قرن نخست اسلامی و قبل از آن است.
-3 جمشیدنژاد اول، غلامرضا » - 1387 - ارزیابی تاریخی کتاب عیون الأخبار ابن قتیبه دینوری« در این مقاله نگارنده به بررسی مهم ترین اثر دینوری پرداخته یعنی عیون الاخبار پرداخته است.
-4 سبزیانپور، وحید و کاوه قنبری » - 1394 - بررسی تطبیقی آیین سپاهیگری ایران باستان با استناد به عیون الأخبار ابن قتیبه و شاهنامه فردوسی« در این مقاله نگارندگان به بررسی و تطبیق این آیین در این دو اثر پرادخته و این نتیجه حاصل شده که همگونی فنون نبرد در عیون الأخبار و شاهنامه نشان میدهد که صاحبان دو اثر در خلق آثار خود منابع تقریبا یکسانی در اختیار داشتهاند.
این پژوهشها و دیگر پژوهشهای مشابه ابعاد ارزشمندی را مورد بررسی قرار دادهاند. اما آنچه پژوهش حاضر را تمایز میبخشد واکاوی بازتاب فرهنگ و اندیشه ایرانیان باستان در تمدن اسلامی است که از خلال کتاب عیون الأخبار ابن قتیبه تحقق یافته است. در این راستا با بررسی کامل این کتاب ابتدا شخصیتهایی که از آنها نقل قول شده و منابع این اقوال بررسی شد و سپس مضامین تفکری و فرهنگی ایرانی که در این کتاب وجود دارد مورد کنکاش قرار گرفت.
.3 نگاهی اجمالی به زندگی ابن قتیبه
ابو محمد عبداالله بن مسلم بن قتیبه دینوری و مروزی، نویسنده و دانشمند بزرگ عصر عباسی، در سال 213 هجری به دنیا آمده است. در مورد محل ولادت وی اختلاف نظر وجود دارد. ابن ندیم میگوید که در بغداد به دنیا آمده است ولی به نظر میآید که در کوفه ولادت یافته ولی آنجا نمیماند.
نسبت مروزی به پدرش تعلق دارد و نسبت دینوری به خاطر محل اقامت و مسند قضای وی در آن شهر به او داده شده است. - آذرنوش، - 448 : 1370 ابن قتیبه به همه علوم اسلامی یعنی علم قرآن، حدیث، لغتشناسی، صرف و نحو، علوم شعری، علوم الهی، فقه، تاریخ، عادات عرب و زندگی سیاسی و اجتماعی توجه داشته است. وی را بخصوص باید لغتشناس و عالم حدیث دانست.
ابن قتیبه دارای تألیفات متعددی است. آثار وی در موضوعات مختلفی چون ادبیات، تاریخ، و مذهب است. یکی از این آثار ارزنده کتاب عیون الاخبار است که به تناسب پژوهش به واکاوی بازتاب فرهنگ و تمدن ایرانی درآن، پرداخته ایم.
