بخشی از مقاله
چکیده
ویژگی های معماری و شهرسازی یک جامعه ، یکی از مهمترین عوامل موثر در تقویت هویت آن جامعه می باشد که حتی در مواقعی می تواند یک هویت جدید برای آن جامعه خلق کند. در سالهای اخیر ارتباط بین مفهوم هویت و معماری و تاثیر متقابل آنها بر یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است. همچنین درباره تاثیر معماری سنتی در ایجاد یا تقویت ویژگی های هویتی یک منطقه و نیز لزوم تاثیر پذیری معماری معاصر از معماری سنتی در جهت تقویت هویت یک جامعه نظریات متفاوتی بیان شده است.
هویتی که می تواند براساس تفاوت معماری یک منطقه با مناطق دیگر، یا تکیه بر معماری تاریخی و سنتی یک منطقه و حتی در مواقعی می تواند بر مبنای یک تک بنای معماری همچون مسجد، کلیسا، قصر، موزه و ... شکل بگیرد. در این تحقیق سعی می شود ارتباط بین معماری و هویت مورد مطالعه قرار گرفته و انواع رویکردها نسبت به هویت معماری سنتی و همچنین نگرش های موجود درباره چگونگی ارتباط معماری معاصر با معماری گذشته مورد بررسی قرار گیرد.
-1 مقدمه
در طول تاریخ، مردم هر جامعه ایبا معماری خاص خود، گاه عمداً و گاه غیر عمد، محل زندگی خود را از دیگر شهرها و مناطق متمایز می کردند، چنانچه می توان انواع متفاوت از معماری در مناطق مختلف ایران که در سبکهایی از جمله خراسانی، رازی، آذری، ... نمود پیدا کرده است، را نام برد. بدون تردید معماری تنها به لحاظ فرمی و حتی عملکردی حائز اهمیت نبوده، بلکه نقش معماری در تداعی معانی و انتقال مفاهیم نیز جایگاه ویژه ای دارد - رضازاده، . - 38 :1383 بحران هویت و بی نظمی فزاینده در سیمای شهرها و بناهای معاصر، ارزش های نهفته در تجارب گذشتگانمان را هر روز بیش از پیش نمایان می سازد - مهدوی نژاد، . - 58 :1383 از سوی دیگر با ایجاد بناهای خاص و منحصر بفرد، سعی داشتند شاخص های هویتی شهر یا منطقه خود را تقویت کنند.
نیت شاه عباس در برپایی میدان نقش جهان همانا ایجاد نمود و نشانی برای حکومت جدید التاسیس خود بود - بلیک، . - 15 :1388 شهری مانند اصفهان که میدان نقش جهان، مسجد شاه، خیابان چهار باغ و... هویتی منحصر بفرد به آن بخشیده است. همچنین در مواردی بنایی خاص دارای چنان قدرت هویتی می باشد که به نماد یک شهر یا حتی یک کشور تبدیل می گردد. به عنوان مثال می توان به بنای برج ایفل اشاره کرد که نمادی برای شهر پاریس و حتی کشور فرانسه می باشد.
در مواردی نیز معماری یک بنا یا مجموعه ای از بنا ها دارای ویژگی هایی می باشد که معماری بعد از خود را دچار تغییر و تحول می کند. مکتب اصفهان بی آنکه در پی ساختن و برپایی بناهای یادمانی باشد، خود به یادمان تبدیل می گردد - حبیبی، . - 101 :1386 در زمانهای گذشته نیز، مجموعه های مذهبی و فرهنگی از مهمترین بناهای نمادین و هویت ساز در شهرها بوده اند. مساجد و کلیسا های با شکوهی که در طی صدها سال به یادگار مانده اند، گویای این امر هستند.
مسجد در اسلام و کلیسا در مسیحیت، قطب های مهم مذهبی- اجتماعی انسان ها در طول دوره های مختلف محسوب می شدند و همواره پناهگاه روحی و معنوی مردم به شمار می رفتند. بنابراین به معماری چنین فضاهایی توجه می شد و معمولا از لحاظ زیبایی بصری و هندسه فضایی در مقایسه با سایر بناها در سطح شهر بی نظیر و شاخص بودند - اخوت، انصاری، بمانیان، . - 15 :1387 با بررسی آثار معماری گذشته و همچنین بنا های معاصر می توان گفت هویت و زیبایی رابطه ای معنا دار با هم دارند. هر مکانی که زیباست برای ساکنین آن دارای هویت مکانی است و هر مکانی که هویت دارد دارای درجه ای از زیبایی برای ساکنین آن است - امین زاده، . - 10 :1389
-2 مفهوم هویت
معانی مختلف و متفاوتی در تعریف هویت بیان شده است. هویت را می توان از جهتی خود بودن و مشابه بودن با خود و خودی ها تعریف کرد و از جهت دیگر متفاوت بودن با غیر خودی ها و دیگران دانست. در فرهنگ معین هویت چنین تعریف شده است: -1 ذات باری تعالی، -2 هستی، وجود، - 3 آنچه موجب شناسایی شخص شود - معین، . - 5228 :1371 در لغت نامه دهخدا، هویت عبارت است از تشخص و همین میان حکیمان و متکلمان مشهور است - دهخدا، . - 349 :1334 ریشه واژه هویت "Identity" در زبان لاتین، "Identitas" می باشد و از "Idem" به معنای مشابه و یکسان مشتق شده که دارای دو معنای اصلی است: اولین معنای آن بیانگر مفهوم تشابه مطلق است، معنای دوم آن به معنای تمایز است که با مرور زمان سازگاری و تداوم را فرض می گیرد - محرمی، . - 66 :1383 هویت از منابع کثیری چون ملیت، قومیت، طبقه اجتماعی، جامعه و جنسیت ناشی می شود، منابعی که ممکن است در تداخل و تضاد باشند.
بنابراین علی رغم این واقعیت که هویت در "مشابهت" ریشه دارد، اما همواره به تفاوت نیز مربوط می شود . - Alsayyad, 2001: 4 - هویت از طریق تشابه معین می شود، یعنی از طریق تشابه با انسانهایی مثل ما، و از طریق تفاوت با آنهایی که مثل ما نیستند . - Woodward, 2000: 7 - مادام که که "غیری" در کار نباشد انسان به ویژگی خودش آگاه نمی شود و هویتی مطرح نیست. مسئله هویت زمانی مطرح می شود که شخص خودش را با چیز دیگری مقایسه کند - کاردان، . - 8-27 :1372 ملا صدرا در کتاب اسفار اربعه به ریشه یابی معنای هویت پرداخته و وجوه مختلفی را برای آن قائل می شود:
· هویت به معنای وجود واقعی شیء
· هویت به معنای ماهیت
· هویت به معنای وجود
· هویت به معنای مصداق - صالحی، . - 13-15 :1387
در میان اندیشمندان معاصر ایرانی سه رویکرد به مفهوم هویت را می توان یافت: -1 رویکردهای تاریخی به هویت: تاکید بر عامل تاریخ و میراث تاریخی در شناخت هویت جمعی؛ -2 رویکرد بینشی: تاکید بربینش در ساختار هویت؛ - 3 رویکرد گرایشی: تاکید بر گرایش های انسان در شناخت هویت و نیز هدف ها و آرمان ها - نقره کار، . - 1381 اندیشمندان غربی نیز تعاریف متفاوتی از هویت بیان کرده اند. به عقیده والتر بور، هویت همان تفاوت های کوچک و بزرگی است که باعث بازشناخت یک مکان و خوانایی محیط می شود و حس دلبستگی به محیط را به وجود می آورد.
- قطبی، » . - 81 :1387کالن« هویت را توجه به شخصیت فردی هر محیط و پرهیز از یکنواختی و مشابهت در محیط های شهری از طریق به جلوه درآوردن ویژگی های خاص هر محیط تعریف می کند - کالن، . - 78 :1377 همچنین راپاپورت، هویت را خصوصیتی از محیط که در شرایط مختلف تغییر نمی کند و یا خصوصیتی که موجبات قابلیت تمیز و تشخیص عنصری را از عنصر دیگر فراهم می آورد و عناصر شهری را از یکدیگر متمایز می سازد، تعریف می کند.
لینچ نیز در تعریف هویت چنین بیان می کند: هویت یعنی حدی که شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان ها مورد شناسایی قرار دهد، به گونه ای که شخصیتی مشخص و منحصر به فرد داشته باشد - لینچ، . - 105 :1376 انسان در بین تمامی موجودات عالم تنها موجودی است که دارای توانایی ایجاد هویت های جدید برای خود و برای مصنوعات خود می باشد، انسان برای ایجاد این هویت های جدید با الهام از عناصر و پدیده های طبیعت و داده هایی که طبیعت در اختیار او گذاشته است می تواند برای مصنوعات خود - انواع دستاوردهای تمدنی از جمله شهرها - نیز هویت های جدید و متغیری را متناسب با نیازهای مادی و معنوی خود در زمان های مختلف به وجود آورد - رحیمیون، . - 100 :1390
-3 رابطه معماری و هویت
با بررسی مفهوم هویت از نظر اندیشمندان مختلف می توان دریافت که نظرات متفاوتی در تعریف هویت بیان شده است. در حوزه های فلسفه، روانشناسی، علوم اجتماعی و ... ، شاهد نگاه های گوناگونی به این مقوله هستیم. همچنین تصور و درک مردم عادی نیز از مفهوم هویت بسیار متفاوت می باشد. برخی آن را مقوله ای فردی و یا اجتماعی می دانند، در حالی که عده ای دیگر هویت را حتی در حد نام یک مکان تقلیل می دهند و برخی نیز آن را مفهومی شبیه یا معادل فرهنگ تصور می کنند. رابطه معماری و هویت نیز از دو دیدگاه قابل بررسی است:
-1 تاثیری که هویت فرد یا جامعه بر آثار معماری و همچنین شهرسازی یک جامعه دارد.
-2 تاثیری که معماری می تواند بر ویژگی های هویتی یک جامعه داشته باشد.
هنگامی که سخن از رابطه معماری و هویت به میان می آید، آنچه در ذهن بیشتر افراد متبادر می شود، پایبندی یا عدم پایبندی معماری به معماری سنتی و تاریخی یک منطقه است. به نظر این افراد میزان شباهت معماری به معماری گذشته یک منطقه، معیاری برای با هویت قلمداد کردن آن معماری می باشد. اتصال تاریخی به گذشته در قالب استفاده از فرم های آشنا، ساده ترین راه حلی است که در بدو طرح مسأله، کاربردی می شود.
ضمن در نظر داشتن جنبه های مثبت این رویکرد بایستی توجه داشت که صرفاً استفاده از فرم های تاریخی نمی تواند بازگو کننده جنبه های مختلف هویتی در شهر باشد، بلکه اقدامات شکلی، بخشی از راهکارهای تداوم هویت شهر است - آتشین بار، . - 51 :1388 سنجش هویت در معماری معاصر بر اساس میزان تشابه آن با معماری گذشته می تواند مشکل افتادن در دام تقلید را در پی داشته باشد.
در عرصه معماری بحث از هویت، تقلید از آثار گذشته را به ذهن متبادر می کند در حالی که هویت با تقلید از گذشته متفاوت است چرا که در بهره گیری از آثار گذشته اگر اشکال و فرم ها به طور خلاصه و جسد گذشته تکرار شوند نامی جز واپس گرایی را نخواهند یافت - نقی زاده، . - 90 :1379 بنابراین می توان گفت هویت در بناها نه ناشی از تاریخی بودن و نه ناشی از ابتدایی بودن روند احداث آن هاست، تنها ملازمت و همراهی ضرورت ها اهمیت دارد - الکساندر، . - 457 :1381 هویت در معماری نه صرف تقلیدی بودن است و نه بدیع بودن. مفهوم هویت در معماری با نیازهای افراد مرتبط است و زمان حال را شامل می شود. هویت مفهومی پویا است که در گذر زمان دچار تحول می شود و تاثیر پذیری از زمان و روح زمانه از ضرورت وجودی آن است - مهدوی نژاد و دیگران،
عناصر سازنده هویت انسان را می توان به سه دسته تقسیم کرد: -1 ویژگی ها و عناصر طبیعی - محیط طبیعی - ؛ -2 ویژگی ها و عناصر فردی که شامل جنسیت، سن و شغل است؛ -3 ویژگی ها وعناصر انسانی - محیط انسانی - که شامل نژاد، خانواده، زبان، تاریخ، فرهنگ، سنت و دین است - نقره کار، . - 1381 در دوران پیش از مدرن باورهای دینی، شرایط اقلیمی، محدودیت های فنی ونیازهای اجتماعی نوعی معماری منسجم و هماهنگ را ایجاد کردند که به سبب انسجام شکل گرفته، به معماری با هویت معروف شد.
