بخشی از مقاله
نور ، بازیگری توانا در تمایز ادراک فضا
با رویکرد معماری سنتی و معاصر ایران
-1 چکیده
تحقیقات صورت گرفته پیرامون جایگاه نور در معماری،به طور عمده شامل تاثیرات نور در طراحی و ادراک بنا و یا تاثیرات حضور نور در فضاهای طراحی شده می باشد. در حالی که این مقاله قصد دارد علاوه بر موارد فوق به تاثیرگذاری نور بر دیگر جنبه های معماری و جایگاه نور در فضاهای طراحی شده از دید ادیان مختلف و بزرگان معماری نیز بپردازد و نیز تاثیر تغییرات زاویه تابش در طی روز را در ادراک فضا مورد بررسی قرار دهد. در این مقاله از طریق روش کمی(قیاسی)سعی بر آن شده است،ابتدا نور و ماهیت آن مورد بررسی قرار گیرد و سپس تاثیراتی را که نور بر ادراک کاربران در فضا می گذارد را به تصویر بکشد و از طریق تحقیق کمی ارزیابی و مقایسه تطبیقی تاثیر حضور نور در بناهای مقدس معماری سنتی و معروف معماری معاصر ایران، به فهم بهتر مطالب کمک کند. نتایج حاکی از آن است که در معماری سنتی طراح با کمک و کنترل ورود نور الهی به کالبد بنا سعی در جهت گیری ادراک کاربر به نور اولوهیت داشته و ماهیت فضا را دستخوش تغییر می نماید در صورتی که در معماری معاصر نور بیشتر نقش فیزیکی و زیبایی را ایفا می کند.
کلمات کلیدی : نور ، ادراک فضا ، معماری ، معاصر ، سنتی ، زاویه تابش
-2 مقدمه
حضور نور نخستین شرط لازم برای مشاهده فضا می باشد. بواسطه.ی نوع دیدن، احساسات و ادراک انسان از فضا متفاوت می شود. می توان از طریق شدت یا ضعف و یا زاویه تابش نور، یک فضا را مقدس یا ترسناک و یا کسالت آور جلوه داد و ادراک کاربر را نسبت به فضا تحت کنترل قرار داد.
موجودیت یک فضا بستگی زیادی به نور و سایه دارد درنتیجه به نور می توان به عنوان روح فضا نگریست. معمار در طراحی فضا سعی می کند وجود ازلی را جستجو کند در نتیجه با بکارگیری درست روزنه ای از نور الهی و با هدایت نور به فضای مورد طراحی، روح ازلی را به فضا می تاباند.
بدون تغییر فیزیکی فرم، شخصیت مکان می تواند با تغییر نحوه ورود نور به کلی تغییر پیدا کند. همچنین نیاز یک فضا به نور با توجه به کارایی فضا متفاوت است.
هنگامی که نور خورشید پس از عبور از گذرگاه ها و یا بازشوهای تعبیه شده توسط طراح در سقف یا دیوار اجازه ورود به فضای طراحی شده را می یابد، پس از ورود به داخل فضاها، ماهیت فیزیکی آن ها را دستخوش تغییر قرار می دهد. با تغییرات زاویه ورود نور به داخل فضا و درنتیجه تغییرات زاویه برخورد و تغییرات میزان تابش خورشید، فضا حال و هوا و رنگ متفاوتی پیدا می کند و حتی ماهیتش عوض می شود.
فرضیه : نور به میزان طراحی فضا، در ادراک فضا مهم است.
طرح مسئله : سوال این است آیا نور نیز فاکتوری بسیار قوی در کنار طراحی فضا به منظور ادراک کاربر در معماری معاصر و سنتی به یک میزان نقش ایفا می کند؟ آیا در یک فضای ثابت با تغییرات حضور نور می توانیم ادراک کاملا متفاوتی را ایجاد کنیم؟
در انتها نگارنده با بررسی کیفی تاثیر حضور نور در پنج بنا از معماری سنتی و معماری معاصر، مسجد ایاصوفیه در استانبول ترکیه و مسجد شیخ لطف االله در اصفهان و موزه هنرهای معاصر در تهران، فرهنگسرای نباوران در تهران و همچنین ساختمان میراث فرهنگی تهران به فهم بهتر مطالب عنوان شده کمک می نماید.
-3 مفاهیم
1-3 نور
نور اولین عنصر طبیعی است که بدون آن نه تنها امکان مشاهده و رویت سایر عناصر طبیعی و بهره گیری از زیبایی آن ها وجود ندارد بلکه ظهور سایر عناصر نیز بدون نور امکان پذیر نمی باشد. نور با ایجاد سایه روشنها می تواند مناظر زیبا و دل پذیری را مقابل چشمان ناظر قرار دهد. نور زیبایی ها را برجسته می نماید و زشتی ها را نیز به انسان متذکر می شود و به عنوان راهنمای انسان برای شناخت و رفع زشتی ها ایفای نقش می کند. نور بویژه در نظر متالهین از نمادین والایی چون خدا و پیامبر و قرآن و هدایت برخوردار است. (نقی زاده،(279:1384
شرط لازم برای دریافت های بصری، وجود نور است. در تاریکی مطلق، فضا، فرم و رنگ قابل مشاهده نیستند. علاوه بر این نور از لحاظ روان شناختی نیز جایگاه ویژهای دارد. موریس لاپیدوس i در این باره فرموده است " انسان همچون شب پره ای است که نا خودآگاه با ایجاد یک نور روشن به آن تکیه می کند. خواه ناخواه به سمت نورهای روشن..کشیده..شده..و..جذب..آن..می.شود". (گروتر،(201:1389
شناخت جهان مرئی از طریق وجود نور و به واسطه توجه بشر به طبیعت میسر شد و به تبع آن هنر ها نیز پا به عرصه وجود نهادند. (آنتونیادس(405:1386
اشیا با نور هویدا می شوند و به گفته افلاطون مثال نیک (روشن کننده) در جهان معقول متناظر است با هلیوس (خورشید)..که...نور..جهان..مادی..است...(تسوی..وربلاکسی،(56:1383
2-3 ماهیت نور
تعیین ماهیت نور از زمان های گذشته فکر بشر را به خود مشغول داشته است. یونانیان قدیم در ابتدا معتقد بودند که نور از ذرات خیلی کوچک تشکیل شده است که از چشم خارج می شوند و در برخورد با اشیا سبب رویت آنها می شود. ارسطو این نظریه را به این ترتیب اصلاح کرد که نور از ذرات خیلی کوچک تشکیل شده است که از اجسام گداخته نورانی ساطع شده و در ورود به چشم روی آن تاثیر گذاشته و سبب بینایی می شود. در نهایت در قرن گذشته ماهیت نور به وسیله تئوری کوانتم که انرژی نورانی را به صورت ذرات کوچک و مجزا از هم به نام فوتون نامید تشریح شد. (کلهر،(13:1385
همچنین نقش نور را می توانیم در تعریف بعد چهارم فضا نیز متذکر شویم. به گونه ای که نقش نور ( کاربسته در معماری ) در مستقل و منفصل دیدن زمان تجربی از زمان قراردادی یا تاریخ. (فلامکی،(312:1381
همچنین نور، به مثابه موجودیتی فیزیکی و نور، به مثابه موجودیتی معنایی، چه بخواهیم آن را متافیزیکی ببینیم و چه نمادین برگرفته شده یا نشأت گرفته از بینش های فرهنگی_ادبی خاص است. (همان:(310
-4 جایگاه نور در معماری از دید بزرگان
لائوتسه i i در مورد خلق فضا گفته است " معماری فقط چهار دیوار و یک سقف نیست بلکه فراتر از آن هوای درون این محدوده و فضا نشان دهنده مفهوم این چهار دیواری است ". این چرایی وابستگی جاودانه و لاینفک نور و معماری در طول تاریخ بوده است. (پورتلا،(72:1388
همچنین برونو زوی i i i با نوشتن مقاله.ی.." نور به مثابه.ی یک فرم معمارانه " و همچنین لوکوربوزیه i v، پایه گذار معماری مدرن، تاکید کرده است " معماری عبارت است از بازی هوشیارانه و خارق العاده با احجامی که زیر تابش نور گردهم آمده اند " بر اهمیت جایگاه نور در معماری تاکید می کنند. به این ترتیب بررسی کارهای معماران بزرگ بدون درک ارتباط طراحی آنان با نور ناممکن به نظر می رسد. (همان)
همچنین لوکوربوزیه در مورد نور چنین می گوید " چشم های ما برای این آفریده شده اند که فرم ها را زیر نور ببینیم و این سایه روشن ها هستند که فرم ها را در مقابل ما برهنه می سازند ". ( کسایی،(96:1388
همچنین لوکوربوزیه در کتاب به سوی یک معماری مدرن فرموده است " معماری، بازی ماهرانه، صحیح و با عظمتی از حجم هایی است که زیر نور با یکدیگر ترکیب می شوند. چشمان ما طوری آفریده شده اند که می توانند اشکال نورانی را ببینند، به عبارت دیگر نور و سایه این اشکال را آشکار می سازند. (چینگ،(170:1386
بوله v معتقد است »هنر ادراک و لمس اجسام با کمک نور منحصر به معماران است« و این نظر آشکارا درست است زیرا با کمک آن می توان درک انسان را از احساس و بافت فضا دگرگون کرد و فضا را دلپذیر، دلگیر یا اسرارآمیز جلوه داد، آنرا بزرگتر یا کوچکتر به
چشم آورد یا بر روی نکات خاصی از محیط مورد نظر متمرکز شد، بخش هایی را قابل رویت و نمایان ساخت و بالاتر از همه محیط را خوشایندتر، مناسبتر و آرامش بخش تر جلوه گر کرد. (پورتلا،(1388
همان طور که لویی کان vi در مورد نور گفته است " نور خورشید نمی دانست چه خبر است، تا اینکه به دیواری برخورد کرد".(جورگولا،(32:1377
موریس لاپیدوس می گوید »انسانها مانند پشه هستند . هر کجا نوری باشد به سمت آن هجوم می برند بدون اینکه بدانند چرا. چه بخواهیم و چه نخواهیم به سمت روشنایی می رویم . نور، ما را به خود جذب می کند . « نور همیشه علاوه بر استفاده کاربردی دارای ارزش نمادین نیز بوده است . نور جزیی از ذات زندگی بوده و در بسیاری از فرهنگ ها نور ، یا خورشید ، به عنوان منبع نور ، عنصری خدایی محسوب می شده و آن را ارج می نهاده اند. (اونز،(86:1379
مولوی درباره نور در در بخش هایی از مثنوی نکات ارزشمندی بیان کرده است که در یک مورد می توان نظر او را به اختصار چنین بیان کرد که وی ابتدا به نقش نور برای دیدن اشیا اشاره کرده و پس از اشاره به نور خورشید به عنوان پدیده ای مهم برای دیدن اشیا از شب و تاریکی نام برده که امکان مشاهده اشیا و هم چنین رنگ ها در هنگام شب از میان می رود. مولوی تضاد بین تاریکی و روشنایی را با سایر پدیده های متضاد از لحاظ دو تا بودن و از جنبه فلسفی مشابه دانسته و به نور حق اشاره کرده است که ضدی برای آن در هستی وجود ندارد تا بتوان وی را از روی ضدش ساخت. (سلطان زاده،(76:1388
لارا گیلپین vi i در مورد بازی با نور گفته است " نور قلموی رنگ ما و راغب ترین ابزار در دستان کسی است که آن را با دقت و علاقه کافی مورد بررسی قرار دهد ". (پرتو،(22:1389
-5 جایگاه.نوردرمعماری.ازدید.روان.شناسی
حرکت از میان نور خورشید به درون یک فضای نیمه تاریک موجب نوعی شوک در انسان می شود، که اگر در یک فضای مقدس صورت بگیرد خود بر تقابل و اختلاف بین لاهوت و ناسوت تاکید می کند. به واسطه همین نور است که ساختمان سنگ گونه بی حرکت به ناگاه جان می گیرد. (مایس،(150:1387
همچنین اشیا انرژی درونی دارند که هر روز منجر می شوند تا چیزی فراتر از خودشان به نظر برسند. طرز دیدن نیز به اهمیت موضوع مورد دیده شدن می باشد. (میجر،(76:1388
-6 اهمیت جایگاه نور در ادیان
تقدس نور در ادیان و مذاهب همیشه مطرح بوده است. در بعضی متون دینی و کهن، خداوند را به نور تشبیه کرده اند و بر اساس برخی فلسفه های کهن، هستی از نور پدید آمده و در جدال نور و ظلمت سرانجام نور به پیروزی دست می یابد.
نور در تمامی ادیان و مذاهب مورد احترام و مقدس بوده و دارای ماهیتی روحانی و معنوی است. (پرویزی، .(1386 در دین زرتشت، تفسیر هستی، فرشته شناسی و جایگاه آتش و تعابیری که در مورد واژه خورنه وجود دارد بر مبنای نور است. در دین یهود، اولین مخلوق خداوند نور است. در مسیحیت، مسیح (یا خدا) نور است و پدر نورهاست و مسیح (یا خدا) در نور ساکن است. (همان). نور در دین اسلام نیز دارای جایگاه ویژه ای است. چنانچه خداوند در قرآن، نور آسمان ها و زمین ذکر شده است " االله نور السموات و الارض " (سوره نور آیه (35 و همچنین نور از اسماء الهی است و خداوند قرآن را نور نامیده و نام بیست و چهارمین سوره قرآن " نور" است. (قدوسی فر،(26:1388
در تفسیر آیه نور که در بالا ذکر شد، ملاصدرا نور را به معنی وجود می گیرد و برای تبیین نظر خویش می گوید آنچه به خودی خود ظاهر است و عین ظهور است و همه چیز بدان ظهور می یابد وجود است. اصل و حقیقت هر شیء عبارتست از وجود او، که همان جنبه و جهت نوری آن شیء است. به عنوان مثال: زید در واقع همان وجود خاص، و نور هویت اوست. (سید صادقی،(12:1385
همان طور که دالای لاما vi i i فرموده اند یک انسان عاقل باید تاریکی..را..رها..کرده..و..از..روشنی..پیروی..کند. (میجر،(172:1388
همچنین از دیدگاه امام محمد غزالی، نور عبارت است از آنچه که خود به خود دیده می شود و نیز باعث رویت غیر خودش می شود. (قدوسی فر،(25:1388
تقریبا در همه ادیان، نور سمبل حکمت الهی و عنصر همه نیکیها و پاکیها بوده و حرکت از تاریکی به سوی روشنایی به عنوان هدف اصلی محسوب میشده است (فیلیپس، .(2004
باید تاکید کرد که نور جهان نقش کیمیایی در هنر ایران داشته است. ایرانیان از هر چه که تاریک و ظلمانی و تیره است همواره نفرتی طبیعی داشته اند. از دیرباز پیروزی نور بر تاریکی اهریمنی یکی از خصایص اصلی دین قدیم ایران بوده است. (شایگان،(80:1380
در مصر باستان نیز نور دارای اهمیتی ویژه بوده است. بنا به موقعیت سرزمین مصر ، شدت نور و در نتیجه تضاد میان سایه و روشن بسیار زیاد می باشد .(اونز،(86:1379
-7 تاثیر زمان در نور
نور ابزار تشخیص محیط است. چنانچه در ساعات گوناگون شبانه روز احساس ما نسبت به اشیاء قابل رویت در این نور و نیز فضای دربرگیرنده این اشیاء متفاوت است، میزان چگونگی تابش نور در هر زمان از سال یا هر ساعت از شبانه روز محیط را دگرگون جلوه می دهد.
نور قابل تغییر است. نور آسمان در طول شبانه روز و زمان های مختلف سال تغییر می کند. گاهی هم ابر ها جلوی نور را می گیرند و این تغییرات می تواند در فضای معماری موثر باشد. همچنین عوامل محیطی و جوی باعث ایجاد تغییر در میزان نور تابیده شده به مکان می شود.
با تغییرات در میزان تابش نور و تغییر زاویه تابیده شده به مکان، بر نوع درک کاربران از فضا و حس القا شده به کاربران تاثیر مستقیم می گذارد، تا آنجا که در هر زمان درک بخصوصی از آن مکان کسب می نمایند.
خورشید بعنوان یک آرشیتکت عمل می کند. فقط کافیست که پرتوهای آن بصورت مستقیم نتابند آنگاه پرتوهای بازتاب شده آن خورشید را مانند یک نقاش خواهند کرد. پرتوهای روزانه عریض و قوی دشمن پرسپکتیو هستند اما بین شب و روز اتاقی برای آرشیتکت وجود دارد که بسیار خارق العاده است. همراه با تاریکی همه چیز دوباره پهن می شود. مثل اسباب بازی های رنگ شده خارق العاده ژاپنی. (لیوی استراوس،(1997
با پراکنده شدن انرژی خورشید توسط ابرها، مه و بارندگی، رنگ های تغییر یافته آسمان و هوا به اشکال و سطوحی که نور خورشید آن ها را روشن می کند، منتقل می شوند. (چینگ،(171:1386
-8 جایگاه نور در معماری
کنترل نور یک موضوع پر اهمیت در معماری است. هر بنای حساب شده ای می بایست سایه وتاریکی را به دو دلیل در خود داشته باشد اول آنکه تاریکی در موقعیت های مختلف اثر بیشتری از نور بر بدن ما دارد، دوم وقتی می خواهیم چیزی را خیلی چشمگیر کنیم باید آن را متفاوت کنیم نسبت به چیزهایی که سریعا از آن ها آگاهی می یابیم بنابراین وقتی وارد ساختمانی می شویم نمی توان از نور هوای آزاد وارد نور بیشتری شویم. برای وارد شدن به فضایی با درجات روشنایی کمتر، می توان تغییرات بی اهمیتی را ایجاد نمود، اما برای ایجاد یک تحول چشمگیر می بایست از بزرگترن نور همراه با یک تاریکی عظیم سازگار با معماری عبور نماییم . در شب می توان عکس این قانون را عمل کرد اما به دلیل مشابه، چنانچه اتاق های مرتفع تر درخشان تر باشند ساختمان با شکوه تر و بزرگتر به نظر می رسد.( میجر، (69:1388
در تعریف مکان ها در معماری، نور آسمان و نور مصنوعی، به شیوه های متعددی مورد استفاده قرار می گیرد. نحوه نور پردازی برای تعریف مکان، بخشی از معماری است. تصمیماتی که در مورد بازی نور و سایه در سازمان دهی ذهنی فضا اتخاذ می شود بر عناصر بنیادین معماری تاثیر می گذارد. نور وابسته به شخصیت مکان است. بدیهی است نور پردازی یک مکان تعمق یا عبادت با نور پردازی موزه و یا موارد دیگر متفاوت است. (آنوین،(39:1386
نور بن مایه ای است فاقد ویژگی هایی که بن مایه ای را شکل و ماهیتی آمورف می دهد و نیز دوسویه عمل می کند و تابش آن، منبع نور دهنده و شی نورگیرنده را در ارتباطی متقابل قرار می دهد. (فلامکی،(312:1381
نور در معماری به دلیل کارکردهای گوناگون آن اهمیت دارد. روشنایی را می توان به عنوان نخستین کارکرد معماری مورد توجه قرار داد. این پدیده از این جهت اهمیت دارد که در وهله نخست طراحی و ساختن فضاهای معماری، غالبا به معنی محدود کردن و بستن فضای باز است که همراه با محدود کردن نور و روشنایی است. (سلطان زاده،(75:1388
آوردن نور به فضاهای معماری به فضاهای سرپوشیده و یا نیمه سرپوشیده محدود نمی شود و چگونگی تابش آن بر حجم ها و سطح های بیرونی بنا می تواند، بر تعیین و تعریف شکل اثرگذار شود و نمایانگر مفهوم هایی گردد که به کمک آهنگ، یک نواختی، گونه گونی و حرکت، تضاد و تقارن تصویرها به ذهن می نشینند. (فلامکی،(310:1381
معمار در آثارش وجود ازلی را جست و جو می کند و هر روزنه ای که تلألو نور از آن می درخشد را با فهمی عمیق بر اثر معماری خویش می تاباند تا در تابش این نور زندگی در درون چنین فضایی به ظهور برسد. (صادقی،(1388
در معماری تقدس نور بیشتر در اماکن مذهبی پدیدار است که در مغرب زمین در کلیسا و در مشرق زمین در مساجد، متبلور می شود.
فضای روشن شده توسط نور در واقع فضایی تصوری است که وقتی بخشی از فضا کاملا روشن و بقیه فضا نیمه تاریک یا کاملا تاریک است، به وجود می آید. اگر ناظری در بیرون از منطقه روشن قرار گرفته باشد، آن را همچون جعبه ای شفاف درون جعبه بزرگتر می بیند. در واقع جعبه ی نورپردازی شده کوچک توجه او را به خود معطوف می سازد. اگر انسان درون جعبه روشن قرار گرفته باشد، فضای واقع در نیمه تاریک، اندازه اش نامعلوم و مبهم به نظر می رسد، تا جایی که گویی اصلا وجود ندارد. این محدوده ها کاملا خیالی اند، اما کاملا ادراک شدنی هستند. هنگامی که انسان در مکان روشن یا محل تابش نور قرار دارد، می تواند خود را مجزا کند و بهتر متمرکز شود. (مایس،(151:1387
