بخشی از مقاله
چکیده
قائممقام، ادیب سیاستمدار و سیاستمدار ادیب، با طرز انشای ادیبانه خویش در منشآت، به کمک عبارات فصیح وساده-در عصری که سادهنویسی را دلیلی بر بیفضلی میدانستند- نثر فارسی را وارد مرحلحدّه اعتدال کرد. آوردن ضربالمثلها و استعارات زیباو توجّه به زبان عامیانه از ویژگیهای نثر اوست.نگارندگان این مقال سعی برآن دارند که ابتدا بسیار موجز به معرّفی شخصیّت میرزا ابوالقاسم قائممقام فراهانی 1193-1251 - ه.ق - بپردازند و سپس سیر تحول منشآت نویسی را تا عصر نویسنده بررسی کنند. در ادامه مقایسهای سبک شناسانه بین منشآت قائممقام، برترین شاگرد مکتب سعدی، با پریشان میرزا حبیب ا...قاآنی صورت دهند.میرزا ابوالقاسم قائممقام، گاهی ساده و گاهی پخته و عالمانه مینویسد. گاهی به تقلید از زبان عربی گرایش دارد و گاه در نوشتن طبعی لطیف و عاطفی پیدا میکند و گاه مانند بیهقی اصطلاحات تازهای میآفریند. میرزا حبیب نیز باتقلید از زبان کهن گذشتگان وبیان حکایات متعدّد از اسلوب بینابین پیروی میکند و مقلدانه پیش میرود.
کلیدواژهها: میرزا ابوالقاسم قائممقام فراهانی، سیر تحول منشآت نویسی، منشآت، قاآنی، پریشان
مقدمه
با توجّه به جایگاه و نقش قائم مقام فراهانی درتحوّل نثرفارسی و پیشگامی او درساده نویسی دوره قاجاریه، نگارندگان این مقال سعی دارند تا بعداز معرّفی اجمالی قائم مقام فراهانی و اشاره ای گذرا به سبک نگارش مکاتبا دیوانی دردوره های قبل و هم زمان با او ابتکارات وابداعات اورا در حوزه نقد لغوی - زبانی - و فنّی تا آن جا که ممکن است نشان دهند.اساس کار سه اثر گلستان، منشآت و پریشان است. ازآن جا که درباره نقش سعدی و ویژگی های سبکی وی وتأثیر گلستان در نثر فارسی مطالب زیادی تا کنون نگاشته شده است1، ما در این نوشته هرجا که لازم بوده است به طور اجمال به آن اشاره کردهایم.محور اصلی کار، منشآت قائم مقام - که از یک طرف بلاغت افزای مترسلان است و از طرف دیگر موجد تحوّلی در نثر فارسی دورهقاجاریه – و پریشان قاآنی است.
هدف از انتخاب قاآنی وپریشان او مقایسهسبک دو نویسندههم عصر در یک دربار است. با این تفاوت که قائم مقام در جایگاه یک وزیربا تدبیر باید تصمیم گیری کند و با بیانی شیوا وگویا تصمیمات خود رابه دیگران ابلاغ کند امّا قاآنی صرفاً به جهت سرگرمی و تفنن به تقلید از گلستان، حکایت نویسی می کند.چنان که در سبب تألیف کتاب - ص - 15 گوید:...»جدّ وهزلی چند در هم ریختم وبرخی نظم ونثربه هم آمیختم وآن جمع را به مناسبت حال خود پریشان نام نهادم چه هر که را حال پریشانست مقال پریشانست بر.« همین اساس محوریّت نوشته به منشآت وبعضی از ویژگی های آن اختصاص دارد و پریشان با آن مقایسه میگرددتااهمّیّت کار و جایگاه قائم مقام در تحوّل نثر فارسی بهتربیان گردد.البته باید اذعان داشت که این دو اثررا تنها از نظر زبان ونقد فنّی میتوان مقایسه کرد نه از نظر مضمون ومحتوا.
معرّفی قائم مقام
میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی فرزند میرزا عیسی قائم مقام - صدارت عظمی - از سادات حسینی و از مردم هَزاوهفراهان – از توابع اراک کنونی – بود. وی به سال - 1193ه. ق - در هزاوهفراهان چشم به جهان گشود .2 پس از آموختن مقدّمات علوم به زودی در فن انشا، گوی سبقت از دیگران ربود به گونه ای که باعث اعجاب همگان گردید.3 وی به سال 1204و1205نزد پدر و عمویش در شیراز بودو پس از اشتغال پدرش، میرزا عیسی، در دستگاه آغامحمدخان قاجار، وی به همراه خانواده از شیراز به قزوین آمد وسپس همراه پدر در تهران استقرار یافت.میرزا ابوالقاسم در اوان جوانی و اواخرعهد آغا محمدخان به دستگاه دیوان راه یافت و به تحریر و انشای مکاتیب دیوانی که شهرهآن بود، پرداخت. سپس به منصب قائم مقامی میرزا شفیع صدر اعظم منصوب گشت. میرزا ابوالقاسم با بینش ودانش خود، مورد علاقهمخصوص میرزا شفیع قرار گرفت ودر سال 1226 - ه.ق -
پس از درگذشت میرزا حسن، برادر میرزا ابوالقاسم، به تهران فراخوانده شدو به وزارت نایب السلطنه، عباس میرزا، منصوب گردید.پس از مرگ میرزا عیسی به سال 1237 - ه.ق - به امر فتحعلی شاه قاجار در محرم سال - 1238ه.ق - با تمام امتیازات به جانشینی پدر نائل گشت و به »سیدالوزرا و قائم مقام ملقّب« گشت.میرزا ابوالقاسم در طول صدارت مورد سعایت نمّامان قرار گرفت ودر فراز و نشیب راه صدارت، سختی هایی راهم از دشمنان داخلی چون آصف الدوله و میرزا آقاسیو4 هم از دشمنان خارجی چون روس و انگلیس متحمّل شد که همگی او را مانعی در رسیدن به اهداف خود می دیدند. به هر حال این فرزانهزمان به اغوا و تحریک دشمنان در آخر صفر - 1251ه.ق - به قتل رسید و در آستانهحضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.5
آثار ادبی قائم مقام
تألیفات قائم مقام دردو زمینهنظم ونثر است.حدود سه هزار - - 3000 بیت شعر ازاو به جا ی مانده است که عمدتاً در قالب قصیده، قطعه، مثنوی وچند رباعی است.دربخش نثر نیزنامه های فراوانی از او به یادگار مانده است که بیشتر آن ها در مجموعه ای با عنوان» نامه های پراکنده6« گردآوری شده است.همچنین حدود یک صد وبیست و شش - - 126 نامهدیگر به همراه چند رساله ودیباچه ازاودردست است، که با عنوان منشآت7چاپ شده است.مثنوی یک هزار ویک صدوبیست وچهار - - 1124 بیتی »جلایرنامه«راخطاب به جلایر - غلام خود - سروده است
که مجموعه ای انتقادی ازرجال واعمال واوضاع آن زمان است. 8
معرفی اجمالی میرزا حبیب شیرازی - قاآنی -
میرزا حبیب شیرازی متخلص به قاآنی در جمادی الاوّل یا جمادی الثّانی - 1222ه.ق - در شیراز دیده به جهان گشود.9 پدرش میرزا محمدعلی گلشن از شعرای نامی دورهزندیه بود که به سال - 1233ه.ق - وفات یافت. میرزا حبیب در ترجمهحال خود بعد از فوت پدر و وضع بد اقتصادی میگوید:»از نعیم دنیا جز فرش حصیروقرص خمیری هیچ نداشتم افتقار و احتیاجم برآن داشت که خود پدر خویش شده راهی پیش گیرم طریق اسلاف شایسته دیدم...به درس و مشق مشغول شدم....ودر تحصیل علوم چنان توسن همت را گرم جولان کرده که به سالی دو بر اقران پیشی گرفتم به نوعی که هر کس می دیدشگفتی ها می کرد...10 «
میرزا حبیب ابتدا »حبیب «تخلص می کرد و بعد از همراهی با حسنعلی میرزا و رفتن به مشهد تخلص »قاآنی11« را برای خود برگزید.بعد از مسافرت های بسیار به دربار فتحعلی شاه قاجار معرفی شد و به عنوان »مجتهدالشعرایی« مفتخر گردید.میرزا حبیب به سال 1251 - ه.ق - که محمدشاه به تخت نشست به تهران آمدو به حلقهشاعران در بار پیوست و از شاه لقبحسّان» العجم« یافت و ملتزم رکاب سلطانی شد.زمانی هم به شیرازسفر کرد امّا چون مورد اذیّت و آزار شاعران آن دیار قرار گرفت به تهران بازگشت. سرانجام وی در سال - 1270ه. ق - به بیماری مالیخولیا مبتلاشدو روز چهارشنبه پنجم شعبان همان سال از دنیا رفت.
از اودیوانی حدود 21 تا 22هزاربیت باقی مانده است. امّا آن چه او را در نثر فارسی معروف کرده است کتاب »پریشان « میباشد که به تقلید از گلستان سعدی و به نام محمدشاه نگاشته شده است.این کتاب در 20رجب 1252 - ه.ق - در یک تحمیدیه و فصلی در سبب تألیف کتاب به همراه یک دیباچه و یک صد وهیجده - - 118 حکایت نوشته شده است.فصل آخر کتاب با عنوان »فصلی در نصیحت ابنای ملوک - « شامل 94 پند کوتاه - به تقلید از باب هشتم گلستان به رشتهتحریر در آمده است.لحن عمومی پریشان تعلیمی است هرچند با حکایت های بی پرده و بی ادبانه در هم آمیخته است. همچنین مقدّمه ای بر دیوان فریدون میرزای قاجار نوشته است ورساله ای در علم شانه بینی ورساله ای در هندسهجدید ومقالاتی در نیرنجات از اوبه جای مانده است.12
ویژگی های منشآت نویسی قبل از قائم مقام فراهانی
