بخشی از مقاله
چکیده
سبک شناسی در ایران، از قرن سیزدهم با اقدامات بهار، به شکل علمی مطرح شد. هرچند که پیش از او نیز این مسئله در اندیشه قدما به اشکال دیگري وجود داشت. نکته قابل تأمل آن است که سبک شناسی در ایران بعد از بهار دچار کلیشه و رکود شد. علت این امر، تقلید سبک شناسان دورههاي بعد از اندیشههاي وي بود. سبک شناسی انتقادي که میتواند یکی از راههاي پایان دادن به این رکود باشد، بر زبانشناسی انتقادي و تحلیل گفتمان انتقادي استوار است. بر اساس آن میتوان ایدئولوژي پنهان متن را کشف کرد و روابط قدرت را در گفتمان متن شناسایی کرد.
در این پژوهش، کتاب یک روز مانده به عید پاك، نوشته زویا پیرزاد، به روش لایهاي بررسی شده است. در این راستا، ابتدا لایهي بیرونی و بافت موقعیتی، سپس لایهي روایی و خرد لایههاي واژگانی، نحوي و بلاغی تحلیل شده اند. نتایج پژوهش مشخص میکند، در این کتاب، تقابل، مؤلفه ي سبکی مهمی است که ایدئولوژي پنهان متن نیز در رابطه با آن معنا پیدا میکند. این ایدئولوزي عبارت است از نارضایتی از سنت گرایی و میل به سنت شکنی.
مقدمه
سبک شناسی در ایران علمی نوپاست که از قرن سیزدهم شکل گرفت. پیش از آن نیز در ذهن قدما، به صورت پراکنده مفهومی از سبک وجود داشته است ؛ لکن بررسی سبکشناسی به شیوه علمی مربوط به قرن اخیر است. - مهربان، » - 1389:112پژوهش هاي سبکشناسی انجام شده در زبان فارسی را در دو شاخه سبک شناسی تاریخی و سبک شناسی صورت گرا میتوان دستهبندي کرد. - درپر، - 1391:40 پرچم دار سبک شناسی تاریخی به شیوه سنتی در ایران، محمد تقی بهار با انتشار تاریخ تطور نثر فارسی - 1331 - است که افراد بعد او نیز، راه او را به شیوهاي کلیشهاي دنبال کردند و عناصر سازنده سبک شناسی آنها به راحتی در چند دستهبندي قابل تشخیص است.
دلیل پیدایش رویکردهاي جدید در سبک شناسی، رکود در این حیطه ادبیات است. در این مقاله، سعی شده ویژگیهاي سبکی یک روز مانده به عید پاك نوشته زویا پیرزاد، با رویکرد سبک شناسی انتقادي مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. سبک شناسی انتقادي خود بر دو پایه زبان شناسی انتقادي2 و تحلیل گفتمان انتقادي3 تکیه دارد. پرسش مهم مقاله حاضر این است که :ایدئولوژي پنهان متن در داستان مذکور چیست؟چه مؤلفههاي سبکی در کشف آن نقش داشته است ؟
پیشینه تحقیق
»سبک شناسی انتقادي از لحاظ مبانی نظري بر زبان شناسی انتقادي و تحلیل گفتمان انتقادي تکیه دارد.« - درپر، - 1392:40 در حیطه تحلیل گفتمان انتقادي، با وجود نوین بودن آن، تحقیقات رو به رشدي در حال انجام است که تا حدودي آنرا به مخاطبانش شناسانده است. اما »سبک شناسی انتقادي، شاخهاي جدید در مطالعه سبک متون است.« - همان: - 40 در این رابطه میتوان به کتاب سبک شناسی نامههاي غزالی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادي، نوشته دکتر مریم درپر اشاره کرد که با روشی لایه اي، به بررسی مؤلفههاي سبکی این نامه ها با رویکردي انتقادي پرداخته است که کتابی بسیار در خور توجه میباشد. کتاب دیگري که در این زمینه میتواند یاریگر باشد، نشانه شناسی کاربردي - سجودي، - 1387 است که روش لایهاي را به تفصیل بررسی کرده است .
در رابطه با آثار زویا پیرزاد، مقالاتی نوشته شده است. ولی از جمله مقالاتی که آثار وي را به طور نسبتا جامع مورد بررسی قرار داده، مقاله روند تکوین سبک زنانه زویا پیرزاد - نیکوبخت و دیگران، - 1391 است که در آن سبک شناسی فمینیستی، مبناي کار قرار گرفته است. این مقاله سیر تحول اندیشه پیرزاد را ازابتدا تا آخرین اثرش تحلیل میکند و بیان میدارد که چگونه این تحول اندیشه منجر به تحول زبان شده است.
یک روز مانده به عید پاك کتابی است با سبک و سیاق ساده، اما پر از رمزگان هایی که با مطالعه چند باره کتاب آشکار میشوند. تقابل، نقطه عطفی است که دو طیف سنت گرا و سنت شکن را در مصافی برابر قرار میدهد. رد پاي این تقابل، بین شخصیت ها، گفتمان ها و حوادث داستان کاملا هویداست. این کتاب با وجود حجم کم و نوشتاري ساده، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. در صورتی که بسیاري از رمزگان ها، نمادها و دیالوگهاي کتاب جاي تأمل دارد.
سبک شناسی
سبک شناسی دانشی است که با به کار گیري همه شگردهاي دستوري و آرایه اي، سعی در باز شناسی یک متن براساس شیوه بیانی آن دارد. ولی باید توجه داشت که » با اینکه هر ویژگی بیانی سبک شمرده میشود، اي بسا ارزش زیبایی شناسیک نداشته باشد. سبک شناسی نیز ارزشهاي ادبی را در نظر ندارد. اختلاف بیان ها و تعبیر ها را بررسی میکند.« - انوشه، 1375، - 461 شریفی سبک شناسی را چنین تعریف میکند: سبک شناسی شاخهاي از زبان شناسی مدرن است که به تحلیل مشروح سبک ادبی یا گزینههاي زبانی گویندگان و نویسندگان در زمینههاي غیر ادبی میپردازد. - شریفی:1390، - 779
در قرن سیزدهم، ملک الشعراي بهار با کتاب »سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی «گام بزرگی در علمی کردن این رشته برداشت. به اعتقاد بهار، سبک شناسی دانشی مستقل و مجزا نیست؛ بلکه فنی مرکب از علوم مختلف است. این علوم شامل علم الادیان، فلسفه، عرفان، تاریخ، معانی، بیان، عروض و تاریخ ادبیات میباشد. - مهربان: 1389، - 112 کسانی که بعد از بهار سعی در فعالیت در این رشته را داشتند شیوه ي وي را تقلید کردند و همانطور که بهار به جنبههاي سیاسی و زبانی اهمیت بیشتري میداد، آنان نیز همین راه را رفتند و به صورت کلیشهاي عمدتا این قسمت ها را مورد توجه قرار میدادند:
-1» بررسی اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی دوره مورد مطالعه
-2 نگاهی به قالبهاي شعري در دوره مورد مطالعه
-3 بررسی جنبههاي زبانی
-4 تأملی در صنایع بدیعی و بیانی مورد استفاده شاعران آن دوره« - همان - 113: در دوره معاصر سبک شناسی به سمت علمی شدن حرکت کرد و کتاب هایی نیز در این رابطه نوشته شد. مهربان با تحلیلی بر تاریخ سبک شناسی در ایران، معایب عمده آثار گذشتگان در سبک شناسی آثار فارسی را به سه دسته کلی تقسیم میکند ؛اول کلی گویی ؛وي در این رابطه میگوید: »مطالبی که در تذکره ها و دیوانهاي شاعران وکتابهاي ادبی کهن درباره سبک آمده است، به جاي پرداختن به جزئیات آثار، تنها سخنانی هستند کلی و توصیفی، با ترادف چند صفت از قبیل عذب، روان، مصنوع، سهل، باردو... که البته این توصیفات و کلی گویی ها بیشتر جنبه ذوقی داشته و به برداشت متغیر آنها از مفهوم فصاحت و بلاغت منحصر بوده است.« - همان - 114:
دوم، نداشتن روش دقیق و علمی ؛نقادان گذشته ما هیچ کدام به این فکر نیفتاده اند که عوامل اختلاف سبک و شیوه هر شاعر یا نویسنده را استخراج و تصریح کنند. آنچه که آنها با عنوان سبک شناسی مطرح میکردند، بیشتر مسائلی میباشد که جایگاهشان در سایر شاخههاي علوم ادبی به ویژه نقد ادبی یا تاریخ ادبی بوده است .علت عمده این تداخل موضوعی را میتوان، فقدان تعریف دقیق و روشمندي از سبک شناسی دانست. - همان - 115:
سوم، بررسی تک بعدي آثار ؛عوامل سازنده یک اثر ادبی شامل موارد بسیاري است که مهمترین آنها عبارتند از: عنصر زبانی، محیط اجتماعی و سیاسی، نوع تفکر شاعر یا نویسنده، نوع آب و هوا و محیط جغرافیایی، بعد ادبی و استفاده از صنایع بدیعی و هنرهاي بیانی - صورتهاي خیال - . در سبک شناسی گذشتگان، به دلیل فقدان بررسی همه جانبه عناصر مذکور و صدور حکمی کلی بر همین مبنا، نقطه ضعفهاي بسیاري در شیوه کارشان دیده میشود.
اصطلاحات تحقیق
دواصطلاحی که توضیح آنها در اینجا، ضروري به نظر میرسد، ایدئولوژي و قدرت هستند. وان دایک ایدئولوژي ها را مجموعهاي از عقاید و باور ها در نظر میگیرد که به عنوان اصول بنیادین گروههاي اجتماعی محسوب می شوند .ایدئولوژي، هویت، کنش ها، اهداف، معیارهاارزش ها و منابع گروه را تبیین و ارتباط گروه را با دیگر گروههاي اجتماعی معین میکند. - آقا گل زاده 1391:، - 6 وقتی که مبناي کردارهاي اجتماعی را، ایدئولوژي بدانیم، ارزش ساختهاي ایدئولوژیکی هویدا میشود.
با توجه به اینکه ساختهاي ایدئولوژیک، از نظر معنا شناسی در متن، چه در سطح جمله و چه در سطح واژگان، سعی در ایجاد یک دانش پیش زمینه و قالب ذهنی خاصی هستند، بررسی آنها از طریق ترادف، هم آوایی، تضاد، مجاز و فنون بلاغت ضروري به نظر میرسد. - همان: - 15 این ساخت ها به لحاظ کاربرد شناختی، بر اساس انواع کنشهاي سخن و نیروهاي منظوري مانند پاره گفتارها جملات مستقیم، غیر مسشتقیم، کنشهاي بیانی، انواع تلویحات و اشاره گر ها قابل شناسایی هستند. از این طریق میتوان پیامی فراتر از صورت زبانی متن موجود را دریافت کرد.
همجنین میتوان اثبات کرد که یک متن بر اساس منظور نویسنده میتواند معانی متفاوتی را در خود داشته باشد. یعنی نویسنده، از طریق صورت غیر مستقیم ذهن خواننده را به سمت معناي اصلی که در ذهن خود داشته هدایت میکند. علائم نگارشی هم میتوانند بار معنایی خاصی را به ذهن خواننده القا کنند؛ یعنی بر اساس شماره قلم، نوع قلم و خط متفاوت با متن اصلی، زیر خط کشیدن و پر رنگ کردن آن میتوانند متن را داراي ساخت ایدئولوژیک کنند. به دیگر سخن، با استفاده از ابزار فوق میتوان، یک ساخت نشاندار از نوع نگارشی تولید کرد که پیام خاصی را به مخاطب عرضه میکند. - همان - 16:
در همین راستا، قدرت نیز از اهمیت زیادي برخوردار است. از مهمترین صاحب نظرانی که به این مقوله پرداختهاند وبراست. تعریف وبراز قدرت این گونه است »:احتمال این که در یک رابطه اجتماعی، فردي در موقعیتی قرار گیرد که بتواند اراده خود را، به رغم مخالفت اعمال کند، صرف نظر از اینکه چنین احتمالی بر چه مبنایی متکی است قدرت نام دارد.« با پذیرش این تعریف خواه نا خواه جامعه به دو قطب فرمان دارو فرمان بردار تقسیم میشود. - درپر، - 1392:45 توجه به دو اصطلاح فوق از آن جهت اهمیت دارد که در کتاب مذکور نیز وراي جملات ساده و روان آن، یک ایدئولوژي پنهان است که بر اساس آن روابط سلطه و قدرت و کشمکش ناشی از آن، بین شخصیت ها معنا پیدا میکند پایه این ایدئولوژي تقابلی است که کل داستان بر اساس آن استوار شده است.
