بخشی از مقاله
چکیده:
طرح محرمات از طرح های اصیل و کهن فرش ایران است که نمود آن علاوه بر فرش، در سایر هنرهای سنتی نیز دیده می شود. پیشینه این طرح به قبل از دوره تیموری و ظهور طرح های گردان باز می گردد. در نگاره های ایرانی و سفالینه های متعلق به دوره سامانی و سلجوقی نیز رد و نشان این طرح مشهود است. در برخی از منابع قدمت نقش محرمات به دوران هخامنشی و ساسانی نسبت داده شده است.
طرح محرمات به صورت نقش راه راه و نواری سراسر طول دستبافته را می پوشاند و هر نوار می تواند با نقش و یا رنگ مزین گردد و یک نقش و رنگ در طول قالی تکرار می گردد و در این راه راه ها نقش مایه های مختلف از قبیل گل، شاخ و برگ و حیوانات استفاده می شود و گاه با طرح های دیگر تلفیق می شوند. طرح محرمات در مناطق مختلف ایران همچون تبریز و کاشان و کرمان و بیرجند تولید می شود
همچنین این طرح در اکثر دستبافته های بدون پرز همچون گلیم و جاجیم نیز استفاده شده است. در این تحقیق به اختصار به ریشه یابی طرح محرمات پرداخته شده است. و پیشینه این طرح در هنر ایران و فرش بررسی شده است همچنین انواع طرح محرمات و نقوش اصلی آن بررسی شده است. و به صورت موردی، فرش محرمات در منطقه بیرجند مطالعه و بررسی شده است و در فصلی مجزا به ویژگی های آن همچون طرح، نقش، پیشینه آن در منطقه و تفاوت و شباهت های آن با سایر مناطق پرداخته شده است.
مقدمه:
در این تحقیق سعی شده است به مسائل کلی و اصلی طرح محرمات پرداخته شود و اینکه پیشینه این طرح چیست و متعلق به چه دوره ای بوده است و ادر گذشته کاربرد آن چگونه بوده و در حال حاضر کاربرد آن به چه صورت است و نیز نقشه ی آن مورد بررسی قرار گرفته و این که در اصل این طرح به چه معنا و مفهوم است.در ادامه به شرح مختصری در مورد طرح محرمات پرداخته شده است و سپس به معرفی طرح محرمات در بیرجند و معرفی ویژگی های شاخص آن پرداخته شده است. روش تحقیق به صورت تحقیق کتابخانه ای و جمع آوری نمونه های تصویری وتطبیق طرح محرمات بیرجند با سایر بوده است.پ
بحث
در این طرح کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می گردد و درون این ردیفها با نگاره هائی همچون بته جقه یا انواع اسلیمییاختایی و گل وبرگهای دیگر تزئین می گردد به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه می باشد.این نقشه نامی ظاهرآ عربی دارد اما اصالتاً فارسی است و شاید معرب شده باشد تلفظ این واژه در پاکستان که عده ای از واژه های اصیل ایرانی مثل قالی - کالین - را حفظ کرده است، یعنیmahramat نشان میدهد که واژه اساسا ایرانی و به معنی نوار یا ورقه ای است که دعا را روی آن میکشیدهیا می نوشته اند.
تا وقتی که خط پیدا نشده بود دعا ها شکل تصویرییا هیروگلیف داشته و پس ازپیدایش خط نوشته می شده است.دعا را روی نوار باریکی از چرم یا کاغذ می نوشته اند و لوله می کردند و در قابی چرمییا فلزی می گذاشتند و به گردن می آویختندیا به بازو می بستند.در فارسی مهر به معنی دعا است و هنوز در مازندرانی به کار می رود و مهرمات بایستی در فارسی میانه - دوره ساسانی - مهرماتک بوده باشد.یا مهرماد که در اواخر همان دوره یا به احتمال قویتردر اوایل دوره ی اسلامی به همراه قالی ایران به لاهور رفته است .
شکل فارسی میانهیا باید mahrmatak یاmahrmadبوده باشد ازmahr اوستاmantra - به معنی دعا - وmata به معنی ماده، مایه و-ka اسم ساز -عده ای از اصطلاحات قالی بافی ایرانی در قرن سوم هجری با مهاجرت ایرانیان به هند به آن کشور رفته است که فرم فارسی میانهی کالین - - kelen را هنوز در آن کشور می توان یافت
کهنه ترین اثری که از نقشه ی محرمات داریم بر جامه ی زنان و مردان ایرانی سده نوزدهم پیش از میلاد آن هم در کتیبه های مصری است.جامه زنان ایرانی در این کتیبه ها دارای چنان نقشی است که یکی از مصر شناسان برجسته در باره آنها گفته است که یاد آور فرشهای ایرانی است.نوارهای کاملآ سراسری با نقشهای تکراری که یاد آور خط /نوشته /دعا است در این جامه ها به چشم می خورد. قراین و شواهد تاریخی حکایت از آن می کند که نقش محرمات یکی از کهنه ترین نقشهای فرش بافی ایران است
.طرح محرمات در ظروف سفالی لعابدار سده های چهارم و پنجم هجری دیده می شود و همچنین پارچه هائی که از همین تاریخ از مازندران و طبرستان باقی مانده و یا ظرفهای سفالی لعابدار منقوش اواخر سده ششم که از آمل و ساوه بدست آمده که با نقش و طرح محرمات تزیین شده اند. در صنعت ابریشم بافی پر رونق گرگان و طبرستان سده های چهارم تا ششم .نقش محرمات آن چنان رواج داشته که بیش از دو سوم لباسها و فرشها و پرده ها و خیمه ها و رو اندازهایی که در یکصدونه قطعه مینیاتور ،قدیمی ترین نسخه ی قابوس نامه نقاشی شده به نقش محرمات است.
با توجه به اینکه نقاشی ها تحت تآثیر نقشهای متداول در پارچه بافی و سفالگری منطقه ی خزر کشیده شده و با توجه به اینکه آمل و رویان هم از مراکز عمده ی پارچه بافی و سفال سازی آن دوران بوده و در گرگان و طبرستان تا قرنها پس از اسلام سنت های هنر ساسانی را حراست کرده اند با اطمینان نزدیک به یقین می توان گفت نقش محرمات از نقشهای اصیل هخامنشی و ساسانی است.از طرفی در بسیاری از ظروف مصور یونان عهد هخامنشی لباس ایرانیان به نقش راه راه و محرمات است .
نقش محرمات در صنعت پارچه بافی عهد صفوی رونقی دوباره پیدامی کند و پس از آن در هنر ترمه دوزی کرمان اما اینکه از چه زمان نقش محرمات به فرش بافی فارس، کردستان ،فراهان، درخش و نیز قفقاز راه یافته دانسته نیست چون قدیمی ترین نمونه حد اکثر دویست و پنجاه سال دارد و این مدت برای رد یابییک نقش باستانی بسنده نیست.آنچه برای ما اهمیت دارد این است که نقشه ی محرمات بر خلاف ظاهر نامشبسیار کهنه و دست کم متعلق به دوره ی برنز است که بافندگی در آن دوره رونق،وسعت وتنوع یافته است به این ترتیب نقشه محرمات پیش از هزاره دوم یعنی دست کم در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد در حدود 4250 سال پیش شکل گرفته بود.
تصویر شماره - . - 1 نگاره ای از اندرزنامه. پوشاک با طرح محرمات.
انواع طرحهای محرمات
معروفترین این نوع طرح محرمات بته جقه ای است. طرح محرمات بته با زمینه الوان که طرحی است بر اساس نقشه ی محرمات با تکیه بر نگاره ی بته .این طرح نخست در نقشه های گلیم و سپس در ترکیب با بته جقه در قلمکاری اصفهان پیدا شده و آنگاه در فرش راه پیدا کرد .در متن فرش همچنان که در طرح محرمات معمول است، خط هایموازی هم دیده می شودکه در درون هر دو خط ردیف بته جقه نقش شده است.
طرح محرمات قلمدانی سراسری طرح محرمات گل ریزچند رنگ طرح محرمات گل ریزیک رنگ
همچنین محرمات ممکن است مورب باشد .یعنی نوارها نسبت به حاشیه های فرش یا بافته به یک طرف و گاه از میانهی چهار ضلع متن رو به یک طرف مورب باشد .نیز ممکن است با ترنج و لچک ترنج و عناصر دیگری همراه باشد.و ممکن است محرمات فقط با پشت سر هم قرار گرفتن نقش ها یا ردیفهایی از نقشها شکل گیرد و بین ردیف های حاشیهیا مرز مشخصی وجود نداشته باشد گاه ترتیب نقشها طوری است که هم مستقیم و هم مورب واقع می شود.این دو گانگی به جذابیت نقشه می افزاید معمولآحاشیه های چنین نقشه ای مخصوصآ نقشه های گلدار با آن هماهنگ است در این مورد البته نقش اصلی با حاشیهی اصلی است که پهن تر و نمایان تر است
