بخشی از مقاله
چکیده:
فرش پادراز، گونه ای از فرش تصویری است که با طرح و نقش متفاوت در مناطق شرقی ایران به این عنوان خواند می شود. فرش های پادراز زیر مجموعه ای از قالی بلوچی است که توسط طایفه ی بهلولی در نوار شرقی ایران بافته می شود. این طرح دارای آدمک هایی با بدن های کشیده و بلندی است که ساخته و پرداخته رویا و خیال بافندگان این طرح هاست. عناصر و موتیف های موجود در متن و همین طور حاشیه ی آن متاثر از قالی های بلوچی است. این طرح در سایر مناطق ایران و همین طور در افغانستان بافته می شود. اما همه ی فرش هایی که با این طرح بافته می شوند دارای خصوصیات کلی مشترکی هستند ولی متناسب با منطقه ی بافت جزئیات آن همچون رنگ بندی، عناصر پرکننده متن، شلوغی و کم کار بودن فرش تغییر یافته و طبق سلیقه ی بافندگان آن مناطق بافته شده است. این نقشه که عمدتا به صورت ذهنی بافته می شود، دارای نقوش هندسی است با موتیف ها و عناصرانسانی و حیوانی که به صورت انتزاعی بافته می شود. این فرش در نواحی شرقی به صورت قالیچه و بر روی دارهای افقی با مکانیسم تخت، تار و پرز پشمی وپود پنبه ای بافته می شود. تحقیق پیش رو به بررسی طرح و نقش فرش پادراز می پردازد و عناصر اصلی و جزیی این طرح را در متن و حاشیه ی آن بررسی می کند. بافت این فرش در برخی مناطق شرقی ایران انجام می شود و طرح هرکدام را در مناطق دارای ویژگی های مختص خود می باشند. در این مقاله علاوه بر شرح ویژگی های اصلی طرح، به تفاوت ها و شباهت های این طرح در مناطق مختلف و تاثیر آن از نقوش فرش بلوچ پرداخته شده است.
مقدمه:
ازبک ها همیشه بخش های شمال شرقی ایران را مورد تهدید قرار می دادند.نادرشاه باتوجه به اینکه کردها و بلوچ ها افرادی سلحشور بودند عده ای از آنها را در آنجا اسکان داد و چند سال بعد به علت قحطی و خشکسالی بلوچ های سیستان نیز به این منطقه مهاجرت کردند.درنتیجه برخلاف تصورخیلی ها که خیال می کنند که قالیچه های بلوچی در سیستان بافته می شود آنچه امروز به عنوان قالیچه های بلوچی مورد بررسی است توسط عشایربلوچ خراسان به ویژه در اطراف تربت حیدریه کاشمر سرخس تربت جام بافته می شود و تنها معدودی در نواحی جنوبی قدری در سیستان بافته می شود بلوچ هایی که در داخل سیستان هستند سنت قالی بافی را ندارند تنها بلوچ هایی که خارج از ناحیه ی جغرافیایی سیستان زندگی می کنند دارای سنت قالی بافی اند. نمونه فرش های بلوچ شمال ایران این سوال را برایمان به وجود می آورد که چرا این بلوچ ها نمونه های اصلی به کار برده شده ی بلوچ های جنوبی را استفاده نمی کنند و طرح های ترکمن را مورد استفاده قرار نمی دهند؟ در میان آن طرح ها به خصوص در فرش های قدیمی تر نمادهای قبیله ای قابل توجهی وجود دارد و پاسخ سوال ممکن است در این حقیقت وجود داشته باشد که این بلوچ ها با قبایل ترکمن تماس های زیادی داشتند و تدبیر قبیله ای آن ها این بوده که می بایست هرچه سریع تر طراحی و بافت فرش را که در انحصار ترکمن ها قرار داشت را زودتر یادبگیرند در واقع بهلولی ها یک خانواده ی بیگانه در بین اقوام بلوچ است ولی به این دلیل که فرش بافی توسط این قوم زیرمجموعه ای از سبک قالی خراسان محسوب می شود مهم به شمار می آید. آنها در شمال شرق خراسان بین تایباد و قاین و همچنین در افغانستان باید یافت شوند.درحدود1950آن ها هنوز به صورت صحرانشین زندگی می کردند و شتر پرورش می دادند. آن ها در اصل ترک های ایرانی هستند که از غرب به این منطقه مهاجرت کردند و به وسیله ی شاه عباس در خراسان اسکان یافتند.آن ها در فرش های پرزدار خود عوامل اصلی الگوهای بلوچی را تغییر دادند آن قدر زیاد که علامت خاصه بلوچی در تولیدات آن ها محو شده است.
بحث:
قالی بلوچ خراسان در واقع سبک خاصی از قالی خراسان است که توسط 7 قوم سیستانی، کر دها، تیموری ها، ترکمن ها و سایر ترک ها بلوچ ها عرب ها و بهلولی ها بافته می شود. قالیچه های پادراز در منطقه ی خراسان توسط بهلولی ها بافته می شود. بهلولی ها که تیره ای از قشقایی ها هستند از شیراز به نوار مرزی شرق کشور برای جلوگیری از افغان ها به این منطقه کوچانده شده اند. این طایفه شیعه مذهبند و به همین دلیل از تصاویر انسانی و حیوانی به آسانی در بافت هایشان استفاده می کنندو تعصب خاصی به تصویرسازی ندارند. در منطقه خراسان تنها گروهی که در بافته هایشان حیوانات رئال دیده می شود بهلولی ها هستند.و منشا آن همان کوچ اجباری آن ها از شیراز و قشقایی بودن آن هاست و به دلیل قرار گرفته آن ها در شهر بیرجند رنگ بندی آن ها روشن تر شده است.سه قوم ترکمن کرد و بلوچ تاثیر زیادی از نظر فرش بافی برهم گذاشته اند که تاثیر نقوش ترکمن بر نقوش بلوچی زیاد بوده است. به همین دلیل هیچ قطعیتی بر اینکه بگوییم این نقوش خاصه بلوچ هاست و یا قوم دیگری وجود ندارد.این فرش توسط بختیاری ها هم بافته می شود و همین طور در همدان و تهران نیز بافته شده است بافت عمده این نقش توسط بلوچ ها در نوار مرزی شرق کشوراست. بلوچ ها رنگ های طبیعی را مدت ها قبل از بافندگان ترکمن به کار می بردند. تا حدود سال 1950 پرز قالیچه های بلوچی نو بدون هیچ گونه رنگ شیمیایی رنگرزی می گردید. از مواد مختلفی در مناطق مختلف بلوچ برای رنگرزی استفاده می شود. که در نواحی نیشابور و شمال مشهد، جلگه ی تربت جام، جلگه ی باخرز، مه ولات و قاینات رنگ های قرمز آجری قرمز آتشی و قرمز تیره با استفاده از روناس های با عمر متفاوت رنگرزی می شود.
بررسی طرح و نقش فرش پادراز در بین اقوام بلوچ خراسان:
نمونه هایی از طرح های سبک هندسی را اغلب در فرش های ایلیاتی ترکمن، بلوچی، لری، افشاری و برخی از فرش های مراکز بافندگی شهری مانند قم، جوشقان، اردبیل و مناطق غربی ایران دیده می شود طرح های قالی را برحسب آن که زادگاه آن در میان عشایر و ایلات بوده یا آن که توسط طراحان نقش قالی مراکز بافندگی شهری تهیه شده باشد به دو گروه بزرگ طرح های ایلیاتی و طرح های شهری تقسیم می کنند. طرح های هندسی عشایری از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح های قالی بافی ایران هستند و بیشتر بدون نقشه بوده و ذهنی بافند. طبیعت، حیوانات و اشیای مورد علاقه و استفاده ی افراد ایل و روستا نشینان در این طرح ها تجسم چشم گیری دارند که بیشتر به صورت هندسی و با خطوط و سطوح طرح می شوند، طرح های هندسی می توانند نقوش انتزاعی و غیرانتزاعی را به ساده ترین شکل ممکن تصویر کنند. نقوش در فرش طرح پادراز نیز فقط به صورت هندسی و با خطوط شکسته طرح شده اند، فرش های پادراز در مناطق محتلفی از ایران بافته می شود که بافت عمده آن در نوار شرقی ایران توسط بلوچ های خراسان بافته می شود.که عمده ی بافت آن در شهرستان های فردوس, زیرکوه, خواف باخرز و تربت جام می باشد. طرح و نقش این فرش در منطقه ی زیرکوه و خواف و باخرز تقریبا مشابه است البته با کمی تفاوت در موتیف ها و رنگ بندی بافته شده است. فرش هایی که در روستاهایی از زیرکوه بافته می شود دارای نقوش کاملا مشابهی می باشند و در رنگ بندی کمی متفاوتند. متن این فرش دارای سه آدمک که در وسط متن قرار گرفته اند و تقریبا بیش از یک دوم متن فرش را تشکیل می دهد. یک پنجم از فرم کلی بدن را پاها تشکیل می دهد و سر نیز همین نسبت با بدن را دارد.
