بخشی از مقاله
چکیده:
بیرجند یکی از مراکز مهم فرشبافی خراسان است. در این شهر پیش از جنگ جهانی دوم قالی بافی رونق بیشتری داشته است و تعداد زیادی کارگاه قالیبافی درآن فعالیت داشته اند. مناطق اصلی فرش بافی بیرجند شامل روستاهایی اطراف و مهم آن همچون مود، درخش و آسیابان بوده است. در این میان سابقه فرشبافی مود بیش از سایر مناطق است. روستای مود جنوب در بیرجند و در دامنه رشته کوه باقران از مشهورترین روستاهای اطراف بیرجند است که فرش بافی در آن شهرت جهانی دارد.
در دوران گذشته عمده تولیدات مشهور بیرجند در این منطقه تولید می شده است. اما در نیم قرن گذشته به تدریج از تولیدات منطقه کاسته شده و در حال حاضر کمتر نشانی از شکوه گذشته می توان یافت. فرش مود دارای کیفیت بالایی بوده و درخشندگی و شفافیت نقوش آن مشهود بوده است. عمده طرح های این منطقه شامل طرح ماهی درهم و لچک و ترنج و مزین به ترنج مشهور 16 گوشه بوده است.
طرح کله اسبی و سعدی از طرح های دیگر این منطقه بوده است. رنگ در فرش این منطقه متاثر از سبک خراسان و در مایه های مسلط قرمز - قرمز روناسی و یا قرمز ارغوانی تیره - است. در این تحقیق مباحثی همچون جغرافیای مود و تاریخ فرش مود مطرح شده است و به بررسی فرش مود که شامل طرح ها، نقوش و رنگ بندی و مشخصات ظاهری فرش است پرداخته شده است.
مقدمه:
فرش مود بیرجند از فرش های اصیل و قدیمی منطقه است که سابقه آن به دو سده می رسد. فرش مود از سبک کلی فرش خراسان متاثر است و همراه با ویژگی های محلی و منطقه ای به عنوان فرش شاخص منطقه شناخته شده است. بررسی فرش مود که شامل نقوش و رنگ بندی و مشخصات ظاهری فرش است و همچنین پیشینه طرح های این منطقه و البته سابقه فرش بافی تمرکز اصلی در تحقیق است.
بررسی فرش مود در بیرجند به عنوان فرش شاخص منطقه، نمایانگر هنر بافندگی در منطقه است. در برخی از کتاب ها به این موضوع به طور اختصار پرداخته شده است. از جمله در کتاب سیری درهنرقالیبافی ایران ازمحدجواد نصیری که به صورت اجمالی به بررسی سابقه فرشبافی در منطقه پرداخته است و همچنین در کتاب برکویرهای سبزجنوب خراسان از شیرین صوراسرافیل که ماحصل تحقیق میدانی است. در مورد ویژگی های فنی فرش خراسان جنوبی و سابقه بافندگی شرح داده شده است. اما جمع آوری اطلاعات با توجه به اینکه در حال حاضر فرشبافی در منطقه چندان رایج نیست، از طریق تحقیق کتابخانه ای و مصاحبه با بافندگان و فروشندگان قدیمی فرش مود صورت پذیرفته است.
بحث:
قهستان شامل قائن،بیرجند و درمیان می باشد و کانون اولیه فرش بیرجند قهستان است که سابقه آن به بیش از دو دهه می رسد. بیرجند یکی ازمراکز مهم قالیبافی خراسان است و در بیرجند از مراکز مهم و عمده قالیبافی روستایی روستاهای مود درخش، نوفرست، خوسف، سربیشه، آسیابان است. فرشهایی که سایه نام این منطقه و روستاهایی نظیر مود و درخش برسرآنها افتاده ازمشهورترین فرشهای ایران بوده اند.
پیش از جنگ جهانی دوم در بیرجند و مود و دیگر روستاهای محدوده بیرجند حدود 4 - 3 هزار دستگاه قایبافی دایر بوده است که به دلیل داشتن رنگ زیبا و ثابت و استفاده از مواد مرغوب و بافت خوب از بهترین فرشهای خراسان بوده است. مود، روستای کوچکی دربیرجند - 35کیلومتری بیرجند - است که دردامنه کوه باقران واقع است.
به احتمال زیاد سابقه بافت فرش درمود به گذشته های دور و قبل از دوره صفوی می رسد و تجدید حیات آن هم زمان با تجدید حیات فرش ایران و پایان دوره قاجاریه است. فرش مود و درخش دارای درخش و شهرتی جهانی بوده است. برجسته ترین فرش منطقه خراسان فرش مود است. این فرش شهرتی همتای مشهورترین فرشهای ایرانی که نمونه های آن در موزه هاست دارد.
مشخصات ظاهری فرش مود
قالیهای مود جز بهترین قالیهای ایرانی است، قدیمی و آنتیک که نمونه های خوبی از کیفیت مطلوب طرح و رنگ را ارائه می دهند هنوز دربازار یافت می شوند. قالیهای مود با وجود داشتن گره جفتی - گره ای که به جای دربرگرفتن دوعدد از تارها، چهاررشته از آنها را در بر می گیرد. - دارای کیفیتی خوبی هستند و این بدان معنی است که ضخامت رشته های تارکمبود گره ها را، که همیشه نتیجه این نوع بافت است جبران می کند.
اساسا اندازه قالیچه ای مود به اندازه اطاق و تا 8 متر مربع است.اندازه های کوچکتر و بزرگتر نادرند. قالیهای مود با ظرافتی بسیار از گره فارسی بهره می گیرند. تراکم گره ها درآنهابین 2000 تا 4500 گره در دسی متر مربع است. پشمی که درآنها بکاررفته است ازبهترین کیفیت و با درخشش و دارای حالت ابریشمین است. پرزهای براق و تاحدودی نرم، معمولا بسیار کوتاه چیده می شود. بافت آن چندان جسیم نیست و بسیار سبکتر از قالیهای مشهد می باشد.
همچنین بافندگان خوش سلیقه این روستا به به کاربردن مقدار کمی ابریشم سفید و یا فیروزه ای در پیرامون نقوش طرح ها به فرشهای خود حالتی برجسته و خوش آیندی می دهد. در فرش مود تار و پود از پنبه اند. پودهای نازکی نیز که پس از هررج گره دوبار ازآن بین تارها عبور می کنند، به رنگ آبی هستند.
طرح و نقش:
طرح معروفی که مورد اقبال بافندگان بیرجندی می باشد طرح ماهی درهم است. نقوش این طرح معمولا در زمینه های روشن بافته می شود. بیشتر طرح ها از ترنج های متعددی تشکیل شده و در کادر زمینه محدود شده اند. طرح های منطقه مود از تنوع بسیاری در گذشته برخودار بوده است که این نقوش شامل: طرح شعله، جوشقان - این طرح گرفته شده از جوشقان که رنگ های آن را به رنگهای بومی منطقه مود تغییر داده ،که طرح حالت پنجره پنجره ای وهندسی دارد. - ، کله اسبی، کله مرغی، جنگلی، شکارگاه و سعدی - که درزمینه لاکی و سرمه ای کار می شده - می باشد. اما امروزه در مود طرح های محدودی بافته می شود که شامل خشتی و ماهی درهم - لچک ترنج - و گاهی سعدی است.
تفاوت ترنج سعدی با ترنج های دیگر مناطق، این است که ترنج از چند بخش و دارای 32 کله یا گل است . در بالای ترنج علاوه بر سرترنج گاهی قلمدان به کار برده شده است. اندازه لچک در ترنج سعدی یک چهارم نیست بلکه متناسب با ترنج است.
عمده طرحهای رایج در قالی های مود را می توان در یکی از گروه های زیر طبقه بندی کرد:
-1 خشتی: خشتی را چهار فصل یا بختیاری گویند. این نقش فاقد لچک و ترنج میباشد. وجود مربعهایی برنگهای مختلف در کنار یکدیگر که هر یک نقش متفاوت با دیگری را به شکل گل، ماهی، درخت و ... در خود دارد علل نامگذاری نقش خشتی بر آن است و اگر فقط از گل و گیاه استفاده شود، آنرا طرح خشتی بختیاری می نامند. این نقش از نقوش پر طرفدار در بین بافندگان میباشد و هماکنون نزدیک به %50 بافندگان مودی این نقش را میبافند.
-2 سعدی: طرحی ربعی است که توسط فردی به نام حسین دستجردی ساکن روستای مود طراحی شده است. این طرح لچک و ترنج می باشد و در زمینه گلهای پیچ در پیچ مخلوط اسلیمی کار شده است لچک، ترنج و زمینه هر کدام نقش مجزایی دارند و نقشها به هیچ وجه درهم ادغام نمی شوند. ترنج آن به گل آفتابگردان و یا خور، شبیه می باشد که معمولاً سر ترنج یا سماور نیز دارد.
حسین دستجردی که به خاطر قریحه شعرش به سعدی معروف می باشد از طراحان خلاق و مستعد منطقه مبدع طرح سعدی بوده است. این طراح طرحهای خود را بر روی پارچه کرباس که خود خط کشی می کرد میکشید و سپس به نقطه کردن آنهامیپرداخت.این طرح کماکان نیز مورد استقبال بافندگان مودی می باشد و نزدیک به %30 ایشان این نقشه را در دست بافت دارند.
-3 نقشه های غلط:نقشه های غلط در مود به نقشه هایی گفته می شود که سابقه بافت در منطقه نداشته و بافنده به سفارش شخص یا تاجر مشغول به بافت این نقشه است نمونه هایی از طرحهای کرمان و تبریز و مشهد و غیره ازجمله نقشه های غلط منطقه میباشند.
-4 کله اسبی: در این نقشه سرتاسر متن را که اغلب به رنگ کرم خاکی و شکلاتی کم رنگ است گل و برگ طرح می پوشانند. وجود 16 اسب بالدار که دور تا دور ترنج مرکزی را می پوشانند از دلایل اصلی انتخاب نام کله اسبی برای این نقش است. این نقش که سابقه ای بین 30 تا 40 سال در منطقه دارد
