بخشی از مقاله
موقعیت جغرافیایی و تاریخی استان مرکزی
استان مرکزی تقریباً در مرکز ایران بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه تا 35 دقیقه عرض شمالی و 48درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. استان مرکزی از شمال به استان های تهران و زنجان از مغرب به استان همدان، از جنوب به استان اصفهان و لرستان و از مشرق به استان اصفهان محدود است. مرکز این استان شهر اراک و
شهرستان های تابعه ی آن ساوه، خمین، محلات، سربند، تفرش، دلیجان و آشتیان است. سابقه ی تاریخی شهر فعلی اراک گرچه به 200سال نمی رسد ولی لفظ اراک قبل از ظهور اسلام احتمالاً به بخشی از ماد بزرگ یعنی جبال (کوهستان) اطلاق می شده است.
تاريخچه فرشبافي استان مركزي:
اين شهر سابقه ديريني در فرشباني ندارد ولي شواهد تاريخ و وضعيت منطقه اي حكم بر آن دارد كه به همان دلايل كه در شهرهاي اطراف آن يعني قم، كاشان، اصفهان و همدان فرشبافي وجود داشته اين منطقه نيز از فرشبافي بي نياز نبوده و در بعضي بخشي هاي آن ساروق فراهان سربند و مرادآباد از قديمي ترين ايام توليد فرش وجود داشته است.
بعد از ظهور اسلام تا قرن متمادي نشان مستندي از فرش در اين منطقه نيست چون صرف نظر از اين كه فرش كالايي منسوج و از بين رفتني است وضعيت خاص نا آرامي و درگيريهاي مداوم در منطقه مركزي ايران نيز خبر از استقرار كارگاههاي گسترده و فرش هاي بزرگ و ماندني نمي دهد. از اواسط حكومت ناصر الدين شاه است كه فرش اراك حضوري قابل لمس يافته و فرش هاي منطقه و بعضاً شهرت جهاني مي يابد.
براي اولين بار در حدود سال هاي 1254 هـ.ش در زمان ناصر الدين شاه بازرگانان تبريز با اقدام به صدور فراورده هاي اراك و نواحي اطراف آن نمودند. مي توان دريافت كه ارزش اقتصادي اين امر آن زمان به حدي رسيد كه حدود سال 266 (هـ.ش) 1883 شركت انگليسي - سوئدي الاصل رنگلر اقدام به گشودن دفتر ها در اين شهر نمود.
به گفته سيسيل ادواردز اين امر به دنبال آن صورت گرفت كه يكي از كارمندان شركت رنگلر به نام اشتراوس پيشنهاد مي نمايد كه به جاي تبديل كردن پول هاي به دست آمده به امپريال طلا، روي وجود آن صرف خريد قالي بماياند. به دنبال شركت رنگلر، طي ده سال كمپاني هاي ديگري نيز در اراك شروع به فعاليت كردند كه نام برخي از آن ها در زير آمده:
1- كمپاني تا و سهند چيان نيويورك محل فعاليت اين شركت، منطقه وسيعي بود كه فعلا اوراق دارايي استانداري و دبيرستان تركيه (ايراندخت) قرار دارد و به انبار قرار دارد.
2- كمپاني شرق (ازميري) محل كار اين شركت حدود كوچه الكه بوده ا
ست.
3- كمپاني غازان اين شركت در كوچه بانك عباس آباد قرار داشت.
4- شركت تلفنيان – مخصوص خريد و صدور فرش و محل كار آن در بازار سراي نوذري بود.
5- شركت قراگوزيان – محل كار اين كمپاني حدود خيابان حجازي و فعاليت اين شركت چشمگير بوده است و حدود 2000 دار قالي داشته.
ابعاد فرش هاي توليدي استان مركزي:
1- پشتي
2- خرك
3- روكرسي
4- خرك دوذرع
5- دوذرع يا قاليچه
6- ذرع و نيم و چارك
7- كناره يا رو پله اي
8- سراندازه
9- ميان فرش
10- قالي
11- پرده اي
12- كلكي
- موقعيت جغرافيايي و تاريخچه استان مركزي:
استان مركزي تقريباً در مركز ايران بين 33 درجه و 30 دقيقه تا 35 درجه و 35 دقيقه عرض شمالي و 48 درجه و 57 دقيقه تا 51 درجه طول شرق از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته. استان مركزي از شمال به استان هاي تهران و زنجان از مغرب به استان همدان از جنوب به استان اصفهان و لرستان و از مشرق به استان هاي اصفهان و تهران محدود است.
مركز اين استان شهر اراك و شهرستان هاي تابع آن ساوه – خمين محلات و سربند تفرش دليجان و آشتيان است. سابقه تاريخي شهر فعلي اراك گرچه به 200 سال نمي رسد ولي لفظ اراك قبل از ظهور اسلام احتمالاً به بخشي از ماد بزرگ يعني جبال (كوهستان) اطلاق مي شده است.
بته مير:
«بته ابتدا به شكل سرو بوده و سرو مظهر ايران و طي جنگ ها و شكست ها سر سرو خميده گشته و به بته تبديل شده است.»
در قديم سرو مظهر ايران بوده است.
ايراني كه همانند سرو مظهر ايستادگي، استقامت و بلندي است
سروي كه در تمام فصول سر سبز، پايدار و زنده است.
اما همين كه جنگ هاي متوالي به اين سرزمين، (اين سرو بزرگ زد) اين سرو طي ويرانه هايي كه در جنگ بود سر شكسته شد و در خود فرو رفت و هنوز كه هنوز است اين سرو طي صدمات وارده سر بر تو برده و همان گونه كه بود، هست.
با سعي و تلاش و كوشش، اميد است كه دوباره سرومان را سربلند كنيم و ايراني هميشه سرافراز مي سازيم.
در منطقه شازند اراك اين بته در روستايي به نام مير بافته شده كه همين منطقه علت نامگذاري اين فرش مي باشد (بته مير)
شكل ظاهري اين طرح به صورت بته اي لوزي شكل با يك حركت يا يك بند شكسته بر روي شكل قرار گرفته. نكته قابل توجه در اين طرح بدين صورت است كه ابتدا شكل بته در يك رديف و با يك فاصله خاص تكرار مي گردد سپس در ادامه اين طرح نوع حركت بته تغيير نمود و به صورت يك درميان تكرار مي شود
نقش هاي ابتدايي:
اين نوع طرح از تكرار منظم يك نوع نقش ساده بنام بته بر روي تمام سطح زمينه به وجود مي آيد اين نقش بسيار رايج در بافته هاي ايراني با اشكال گوناگون و متنوع به خصوص در روي شال هاي بافت كرمان، پارچه هاي قلمكار اصفهان، گليم هايي كه افشارها، قشقايي ها و كرد ها مي بافتند و قالي ها و قاليچه هايي كه در نواحي سنندج، تبريز، كاشان، قم، اراك و غيره بافته مي شوند ظاهر مي شوند.
اين نقش كه با اشكال گوناگون تعبير شده است كه از مهر شاهانه، شعله و غيره بيشتر چنين مي نمايد كه بيانگر يك عنصر گياهي بوده است. يعني برگ گل، دسته گل يافته.
اين نكته چه از وجه زبان شناسي و چه از طريق مطالعات مستقيم در بين بافندگان و تجار فرش منطقه اراك كه در اين نقش حالتي از يك گل يا سرو مي بينيم كه نوك آن بر اثر وزش باد خم شده است، تأييد مي شود.
در تأييد اين تعبير آخر مي توان به اهميت درخت سرو استناد كرد كه در شهر كهن ايران غالباً نشانه نماد زيبايي، رعنايي و اصالت مردان است.
در اراك دو نوع بته داريم:
1- بته جقه: كه به صورت گرد و مدور با يك يراق احاطه شده است.
2- گل بته سر كج: (بته ماليمري) گل بته كه خيلي كوچكتر از اصلي است و معمولاً از خطوط صاف و منظم تشكيل تشكيل شده است. زمينه اي در آن نقش گل بته بكار رفته است و رنگ آن گلناري يا ندرتاً سرمه اي است (در زمان فعلي) معمولا در حاشيه داراي يك نوار اصلي است كه رنگ زمينه آن فام است و يك خط اصلي شكسته در وسط آن دويده است كه نقش هاي بته روي آن تعبير شده است.
اين نوع نقش به روستاهاي منطقه كوهستاني كوچك و سربند اختصاص دارد ولي گاهي نيز در اراك روستاهاي مجاور آن ديده مي شود. در مورد نقش بته جقه اي بايد گفت كه آن را عمدتا درون فرش هايي مي بينيم كه در ساروق و اطراف آن ساخته مي شود.
بته ميري (سربندي):
نام سربند در چند كيلومتري اراك هميشه با نام طرح مخصوصي كه بي شباهت به كاج نيست مترادف بوده است. اين طرح كاج كه به «بوته ميري» مشهور است، اصل و منشا دقيقي ندارد. اسم مير مشتق از كلمه مالمير، روستايي در مركز اين بخش است.
به روايت ديگر سكونت عده بيشمار ميرها (سيدها) در بخش سربند، نام مالمير (اموال ميرها) را موجب شده و قالي ها ميري دستبافت هايي بوده است كه به توسط اين افراد بافته مي شده است.
بوته ميري نيز به خاطر نقوش ساده و تكرار آن ها در رديف هاي افقي و مايل نقوش چشم نوازي را پديد مي آورد.
نگاهي به انواع بته ميري بازار فرش اراك:
به لحاظ رج شماري – بته ها معمولا در دو رج شمارند 100 ك (با 25 رجشمار) است به عبارتي در هر 5/6 سانتي متر 25 گره وجود دارد.
120/ك (رجشمار 30) در هر 5/6 سانتيمتر 30 گره زده مي شود.
به لحاظ زمينه رنگي: داراي سه رنگ (رنگ متن)
1- كرم 2- لاكي 3- سرمه اي و آبي كمتر ديده مي شود.
در قدمي زرد طلايي و سبز به كار مي رفته
حاشيه فرش بته ميري:
داراي 7 حاشيه است: 1- حاشيه بزرگ 2- تا كوچكتر 4 تا طره دار
به لحاظ محل بافت اين طرح متفاوت مي باشد. در بيشتر مناطق اراك خيرآباد، كارچان، قلعه نو، گوار، حاجي آباد، شهوه، عقيل آباد و بغدادي و سنجان است كه بهترين نوع اين بته ها در روستاهاي عقيل آباد و گوار شهرستان سنجان است.
به لحاظ نوع گره:
در مناطق اراك فرش هاي فارسي بافته مي شود و به منبع آن گره فارسي زده مي شود.
به لحاظ كيفيت جنس مواد:
نوع خامه: و جنس مواد براي هر متر 5/4 خامه به كار مي رود.
پود زير 400 گرم براي هرمتر پود رو (نازك) 800 گرم در هر متر.
جنس خامه: پشم تابدار است و گاهي نيز استفاده از پشم دبا غي نيز ديده شده ولي چون پشم داراي كيفيت نا مطلوبي است در هنگام شستشو فرش خراب م
ي شود. پس استفاده از پشم تابدار كه كيفيت فرش به حد مطلوب برسد.
ابن طرح در شكل و قالب هاي مختلف بررسي مي شود.
1- بته سركج 2- بته تخم مرغي (نمكي) 3- بته لچك ترنج 4- بته لچك
در شكل بته سركج در شكل تخم مرغي از حالت لوزي به شكل بيضي و بند شكسته آن كوتاهتر و نزديك به خود بته مي باد.
- در شكل تخم مرغي اندازه فرش و رنگ بندي شبيه همان بته سركج مي باشد. متفاوت در نوع شكل بته مي باشد. پر تر است
- بته لچك ترنج طرح اين لچك ها دقيقاً برگرفته از اصل طرح حاشيه بزرگ اين نقشه مي باشد. دقيقاً در اين طرح با طرح لچك (بدون ترنج) بدين صورت مي باشد كه طرح هم در لچك و هم در ترنج يكسان بوده ولي در نوع رنگبندي اين دو زمينه متفاوت مي باشد بدين صورت كه طرح زمينه ترنج آن با حاشيه بزرگ هم رنگ و طرح لچك آن متضاد رنگ ترنج مي باشد. معمولاً اين طرح در قالب طرح هاي 3 متني يا 5 متني قابل اجرا مي باشد.
- بته لچك: تقريباً شبيه طرح افشان اجرا مي شود و به لحاظ شكلي فاقد ترنج مي باشد نحوه اجراي آن با بته تخم مرغي يا بته سركج قابل اجرا مي باشد.
در بافت فروش طرح بته ميري از دو پود رو (نازك) و زير كلفت (كلفت) استفاده مي شود كه پود كلفت مانند فرش هاي ديگر از ميان چله ها عبور داده و با دفتين مي كوبند و پود نازك (رو) بر روي پود ضخيم قرار گرفته و از ميان چله هاي زير رو به صورت زد و خورد عبور مي دهند و توسط دفتين آن را مي كوبيم كه پود نازك آن به رنگ سرمه اي مي باشد.
و نوع بافت با توجه به رجشمار 25 آن تخت بافت است و در رجشمار 30 آن نيم لول است.
به لحاظ چله كشي فرش:
چله كشي فرش نيز مانند تمام فرش هاي فارس، باف چله دواني مي شود و سپس بر روي دار سوار مي گردد.
ابعاد بته ها:
در ابعاد 9 متري (5/3 * 5/2)
در ابعاد 12 متري (4 * 3) تجاري و كهنه است و بيشتر صرف مساجد مي گردد.
در ابعاد 6 متري (3 * 2) تجاري است كه رايج تر است و بيشتر يافته مي شود.
2 زرع – زرع ونيم – خرسك بافت نيز جز ابعاد آن است.
بند ريحان:
خمين در جنوب استان مركزي قرار دارد در شهرستان خمين روستايي به نام (ريحان) وجود دارد. اين روستا به دو بخش عليا و سفلي تقسيم شده كه تقريباً در مركز اين روستا امامزاده اي وجود دارد كه اين امامزاده بسيار معروف است كه نوه چهارم امام زين العابدين است كه باعث معروفيت اين روستا شده و يكي از موارد ديگر نقش بند در اين روستا است.
فرش اين روستا به نام خود روستاست و يكي ديگر از عوامل معروفيت اين روستا فرش زيبا و هنري آن است بند ريحان در واقع برگرفته از يك آبگير است كه آبگير اين شكل مربع است اين بندها زماني كه باران هاي شديد و برف زياد مي باريد مردم روستا براي جلوگيري از سيل و آسيب نديدن جلوي آب ها را با سيل بند مي بستند و اين كار باعث شد كه آبگيري يا فضايي به وجود آيد و منبع آب
مصرفي ساكنان اين روستا چه در امور زندگي و چه در كشاورزي همان آبگير مي شد. مردم اين روستا كم كم با توجه به محصولات كشاورزي و دنياي پيرامون خود، اشيا زندگي و گل و گياه اطراف خود نقوش را به صورت هندسي در آوردند و به صورت ذهني باف بر روي فرش كار كردند و نقش بند ريحان را به وجود آوردند.
تعداد رنگ ها:
رنگ هاي مورد استفاده در نقش بند ريحان طبيعي بوده و توسط خود روستاييان كار رنگرزي آن صورت مي گرفته است. اين رنگ ها حتي نام هاي محلي مخصوصي به خود دارند رنگ هاي قرمز پر رنگ (دوغي)، قرمز كم رنگ (پس دوغي)، شتري (جفتي) سرمه اي، سبز، سفيد، سياه كه براي بدست آوردن رنگ قرمز پر رنگ (دوغي) از رناس (نوعي ريشه نباتي روغني) براي قرمز كم رنگ (پس دوغي) از مقدار كم تري روناس رقيق شده و رنگ سبز تيره از برگ درخت انگور (مو) و برگ بيد و براي تهيه رنگ هاي تيره يا مشكي از پوست انار، ريشه شيرين بيان و پوست گردو استفاده مي شود. همچنين براي ثبات رنگ ها از سركه، دوغ و زاج سفيد استفاده مي كردند.
خامه هاي مورد استفاده نيز پشم بوده پشم را از گوسفنداني كه خود پرورش مي يابند تهيه مي كردند يعني به صورت دستباف بوده و اهالي آن محل خود كار ريسندگي آن را انجام مي دادند.
مقراض كاري (پرداخت): كه همزمان با بافت هر رج پرداخت انجام مي شود.
طرح خاصي به جز بند ريحان در اين روستان بافته نمي شود و اغلب بافت فرش با استفاده از نقشه هاي كشيده شده و از بازار خريداري شده بافته مي شود. زمينه فرش رنگ دوغي دارد.
نقشه بند ريحان:
گره ها در اين قالي، فارسي و يك پود مي باشد. اين قالي بين 18 تا 20 رج بافته مي شود بنابراين قالي درشت بافت مي باشد. كساني كه در گذشته استطاعت خريد و تهيه مواد اوليه را نداشتند، در عوض گرفتن مزد و در مدت معين براي ديگران كار مي كردند.
نقوس قالي بند ريحان تا حدودي متاثر از طبيعت و همچنين موقيعت خاص اقليمي بوده است. اين قالي نقشه طراحي شده روي كاغذ شطرنجي نداشته و بافنده نقوش را از كودكي و هنگام كار آموخته و در ذهن دارد.
- طراحان نقشه فرش در شهرستان خمين اذعان مي نمايند كه تا كنون نقشه اي براي قالي بند ريحان رسم نموده اند. در بافت اين قالي پس از چله كشي چند رج با زمينه قرمز بدون هيچ طرحي و ساده بافته مي شود كه به آن اصطلاح محلي (يوحرامه) مي گويند. اين رنگ به طور كلي به عنوان زمينه قالي تكرار مي شود بعد از چند رج بافته شده طرح ساده حاشيه قالي شروع مي شود.
نقش حاشيه:
حاشيه قالي بند ريحان داراي سه قسمت قابل تفكيك است ابتدا حاشيه باريك مصطلح به هلي بافته مي شود. سپس حاشيه اي پهن تر معروف به حاشيه گل سرخ و بعد از حاشيه گل سرخ مجدداً نور باريكي از حاشيه هلي قرار مي گيرد.
رنگ هاي قابل استفاده در حاشيه هاي هلي عمدتاً قرمز و سرمه اي و در حاشيه اصلي رنگ زمينه مي باشد كه در حاشيه اصلي گلي به شكل مربع معروف به گل سرخ با رنگ هاي قرمز و... بافته مي شود، همچنين در كنار ساقه گل سرخ دو ماهي به صورت قرينه نقش مي خورد. در چهارگوش قالي بند ريحان حاشيه اي باريك و معروف به (لته سيب) به جاي حاشيه هلي و گل سرخ بافته مي شود كه از قالي هاي محله ها و شهر هاي همجوار گرفته شده است. اين محل گاه براي جلب توجه مشتري و ايجاد نقش هايي شبيه قالي هاي بافته شده در شهرهاي همجوار صورت مي گيرد.
