بخشی از مقاله
چکیده
قالی یکی از ارکان مهم در فرهنگ اقوام ترکمن است. این بافتههای زیبا و اصیل اغلب به دست زنان ایل بافته میشود. مفاهیم ارزشمندی که در طول تاریخ درنقوش قالی ترکمن مستتر مانده، نیاز به شناخت عمیق ترآن را برای ما آشکارمیکند. یکی از رایجترین نقوش ترکمن نقش درخت است که با نامها و فرمهای گوناگون از عناصر اصلی فرش ترکمن محسوب میگردد. پرسشی که دراین جا مطرح میشود این است که ساختارهای آئینی و اسطورهای چه تاثیری در شکلگیری نقش درخت در هنر این اقوام داشتهاست و چه ارتباطی میان نقشهای قالی ترکمن و درخت زندگی وجوددارد؟
برای پاسخگویی به این سؤالات لازم است تا با مطالعه بسترهای اجتماعی- فرهنگی ترکمانان به جستجوی مفاهیم مرتبط با این نقش پرداخته و در گام بعد به بررسی اسطوره شناختی نقش درخت در اقوام کهن و رابطه میان این ساختار با فرهنگ ترکمنی بپردازیم.بر این اساس به نظر میرسد ریشهها و الگوهای نمادین کهن تاریخی همچون درخت زندگی، ستون، پیکان و... که تجلی مفاهیم مقدسی هستند با این نقوش مرتبط بوده و در عینحال بسترهای مذهبی - فرهنگی و ساختارهای اجتماعی اقوام ترکمن طیفهای معنایی وسیعتری را برای این نقوش گردآوری میکند.
کلمات کلیدی: اقوام ترکمن، قالی بافی، نقشمایه ، الگوی نمادین، درخت زندگی
مقدمه
ترکمن صحرا منطقه ای در شمال شرقی ایران و در جنوب کشور ترکمنستان است . این منطقه، ناحیه است جلگه ای که در مغرب تا دریای خزر ادامه دارد. اغلب نیاز های مردمان ترکمن از تولیدات بومآورد تهیه می شود. ازآن جمله میتوان به قالیبافی اشاره کرد که غلب دختران از کودکی ترغیب به بافتن آن برای جهیزیه شان میشوند. و از این رو است که میتوان کمال زیبایی را در نگاره های آن مشاهده نمود.فرشهای ترکمنی از دیرباز دارای خصوصیات ویژهای بودهاند و حتی در گذشتههای دور نیز توجه سیاحان و جهانگردان را بر انگیخته اند. طرحها و نقوش هندسی و مکرر این فرشها در کنار طیف غنی رنگها و پشم دستریس دامهای قبایل و رنگرزی گیاهی، به زیبایی و نفاست این هنر بیش از پیش میافزایند. ولی چیزی که بیش از همه آنرا منحصربفرد می کند: طرحهای پر رمزو راز آن است.
طرح و نقشی مانند درخت در هنر ترکمنی جایگاه ویژهای دارد و دارای بار معنایی به قدمت تاریخ این مردمان است و بر اثر تلاقی آنها با محیط، شرایط اقلیمی و نیازها، بر صفحه فرشها نقش بسته است و حتی در طول تاریخ دچار تحول شده است. اما پرسش اساسی این است که ساختارهای آئینی و اسطورهای چه تاثیری در شکلگیری نقش درخت در هنر این اقوام داشتهاست؟ و چه ارتباطی میان نقشهای قالی ترکمن و درخت زندگی وجوددارد؟به نظر میرسد ساختارهای آئینی- اسطورهای جامعه ترکمن که با باورهای مذهبی و فرهنگ و آئین این اقوام در هم تنیده است، تأ ثیرات واضحی بر نقوش دستبافتههای این اقوام و بویژه نقش شاخصی همچون درخت گذاشته باشد.
از سوی دیگر از آنجاکه ریشهها و بنیانهای بسیاری از نقوش سنتی این اقوام از طبیعت و محیط زندگی شان نشأت میگیرد، لذا به نظر میرسد ارتباط میان این دو - طبیعت و زندگی - و نقوش دستبافتهها قابل دستیابی است. و چون درخت زندگی در باورهای کهن اسطورهای و دینی امروزشان اهمیت بسیار دارد، ارتباط سایر نگارهها با این نقش نیز محتمل مینماید.در بررسی نقوش قالی ترکمن رسیدن به قطعیت درمعنای همه نگاره ها به دلیل پیچیدگیهای انتزاعی این نقوش کاری بس دشوار است. از طرفی کمبود اطلاعات موثق درباره آنها دشواری چنین کاری را دوچندان میکند. از این رو برای انجام یک بررسی عالمانه تر در این حوزه انتخاب یک یا چند نمونه مطالعاتی ضرورت دارد.
در این مقاله نیز با نگاهی به پیشینههای تحقیقی و مطالعاتی یاد شده در تاریخ، فرهنگ و باورهای اسطورهشناختی اقوام ترکمن، در ارتباط با نقوش و بالاخص نقشمایه درخت در هنر این مردمان، به جستجوی ارتباطی متقابل و مشترک میان دستاوردهای نمادین و اسطورهای نقش درخت با باورهای مسلط فرهنگی- هویتی حال حاضر ایشان هستیم. از این رو ارتباط الگوهای نمادین درخت، بطورکلی، و نمونههای آن در دستبافتههای ترکمنی بطور اخص، و نیز تأثیر پارامترهای فرهنگی، هویتی و اعتقادی بافت مطالعاتی، در آثار اقوام ترکمن مورد بررسی قرار میگیرد.
-1 پیشینه تحقیق
اقوام کوچ نشین ترکمن با توجه به مظاهر طبیعت و پیشینههای اعتقادی، قومی و قبیلهای خود برروی مهم ترین دست ساخته های خویش که همانا قالی است به هنر نمایی پرداخته اند . نقوشی که بر روی این فرشها بافته میشوند از بسترهای ناب مطالعاتی در حوزه هنرهای سنتی ایران هستند. در این راستا مطالعات و مقالاتی چند در رابطه با انواع نقوش در فرشهای ترکمنی انجام گرفته است که میتوان به مقاله توماج نیا و طاووسی - - 1385 در باره بررسی نماد درخت زندگی در قالی های ترکمن اشاره کرد.
