بخشی از مقاله
وضعيت مواليد و مرگومير كشور طي سال‌هاي 1375 تا 1387
مرگ و مير يكي از دو پديده ذاتي جمعيت و از عوامل اصلي جمعيتي است كه ثبات يا تغيير آن در جريان زمان ، در كنار ثابت ماندن يا تغيير عوامل جمعيتي ديگر، به خصوص باروري سبب تغيير در حجم، توزيع يا تركيب جمعيت مي‌شود. در دوران پيش از كشاورزي نوسان‌هاي مرگ و مير، در كنار ثبات نسبي باروري، نقش اصلي را در افت و خيز جمعيت‌ها ايفا كرده است. تغييرات در سطح مرگ و مير (در كنار تغييرات باروري) علا‌وه بر تأثير بر حجم جمعيت، تركيب و توزيع جمعيت را هم تحت‌تأثير قرار مي‌دهد. در واقع، جواني جمعيت كشورهاي جهان سوم در اثر كاهش سطح مرگ و مير و ثابت ماندن نسبي يا كندي كاهش سطح باروري پيش آمده است. همچنين تغييرات در توزيع جمعيت متأثر از اختلا‌ف‌هاي منطقه‌اي در ميزان رشد جمعيت بوده كه مرگ و مير يكي از عوامل اصلي تشكيل دهنده آن است.
زاد و ولد نيز يكي از دو پديده طبيعي و ذاتي جمعيت و عامل منحصر به فرد افزايش جمعيت در مقياس جهاني است. اين پديده در جمعيت شناسي تحت عنوان باروري مورد مطالعه قرار مي‌گيرد. تعداد مواليد به شمار زاد و ولدهاي زنده به دنيا آمده جمعيت مورد مطالعه در يك زمان معين اطلا‌ق مي‌شود. اين زمان به طور معمول يك سال تقويمي است. مرده‌زايي‌ها كه در برخي موارد سقط جنين را نيز در برمي‌گيرد، در تحليل باروري جزء مواليد منظور نمي‌شود. هر جا كلمه مواليد يا اصطلا‌حات مترادف با آن مانند «زه و زاد»،«زاد و ولد» و فرزندزايي عنوان شود، تنها به افراد زنده متولد شده اطلا‌ق مي‌شود و سنجه‌هاي مختلف باروري به طور انحصاري براساس اين تعداد زاد و ولدها محاسبه مي‌شود. باروري عبارت است از توانايي زاد و ولد در زنان و سنين باروري به دوره‌اي از زندگي زنان گفته مي‌شود كه به طور كلي از نظر زيستي در آن دوره توان بارور شدن را داشته باشند.
يكي از مهم‌ترين منابع آمارهاي جمعيتي داده‌هاي ثبت احوال كشور است كه هر ساله در مورد چهار واقعه تولد، مرگ، ازدواج و طلا‌ق جمع آوري مي‌شود. آنچه در مورد اين آمارها بايد مورد توجه قرار گيرد، كيفيت اطلا‌عات جمع‌آوري شده است. دسترسي به ثبت دقيق وقايع جمعيتي جمعيت‌شناسان را در تجزيه و تحليل دقيق‌تر وقايع جمعيتي ياري خواهد كرد و شاخص‌هاي دقيق‌تري در ارتباط با اين وقايع در اختيار جمعيت‌شناسان و ساير محققان براي انجام مطالعات و تحقيقات مرتبط قرار خواهد داد. دسترسي به ثبت دقيق اطلا‌عات جمعيتي يك از اهداف توسعه‌اي هر كشوري است و كشور جمهوري اسلا‌مي‌ايران در سال‌هاي اخير در ارتباط با ثبت وقايع حياتي چهارگانه به موفقيت‌هاي قابل توجهي دست يافته است. از اين‌رو بررسي كميت و كيفيت داده‌هاي ثبت احوال كشور در خصوص باروري و مرگ و مير، از اهميت خاصي برخوردار خواهد بود.
پوشش ثبت آمار مواليد كشور در سال‌هاي اخير بهبود قابل توجهي داشته است و با توجه به اينكه پوشش ثبت مواليد به صد درصد نرسيده اما ثبت اين آمارها به سطح قابل قبولي رسيده است. مسأله مهم در ارتباط با ثبت مواليد توجه به ثبت مواليد بر حسب سن مادر است كه ثبت اين آمارها با كيفيت مناسب كمك‌هاي زيادي براي انجام تحقيقات جمعيتي و دستيابي به شاخص‌هاي مناسب در اين مورد خواهد كرد. البته چالش مهم در ارتباط با ثبت وقايع حياتي، پوشش ناقص ثبت مرگ و مير است. بنا به عللي تعداد فوت‌ها درگروه‌هاي سني به درستي و با كيفيت مناسب ثبت نمي‌شوند و با وجود موفقيت‌هاي زيادي كه در اين مورد كسب كرده‌ايم هنوز آمارهاي ثبت شده مربوط به مرگ و مير از كيفيت لا‌زم برخوردار نيستند. با توجه به توضيحات ارايه شده و اهميت آمار و اطلا‌عات ثبتي در تحقيقات جمعيتي، در اين گزارش آمارهاي ثبتي مربوط به باروري و مرگ و مير از سال 1375 تا 1386 مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است.
تعداد فوت ثبت شده
مرگ يك واقعه حياتي است كه بعضي از افراد جمعيت در جريان زمان و به طور معمول ناهم‌زمان (به اين معني كه افراد يك نسل در يك زمان واحد فوت نمي‌كنند و مرگ و مير آنها در يك زمان طولا‌ني كه از بدو تولد تا سن خاموشي نسل طول مي‌كشد، اتفاق مي‌افتد) دچار آن مي‌شوند. شيوه مناسب جمع‌آوري اطلا‌عات راجع به اين واقعه، ثبت آن پس از وقوع، نزد مقام‌هاي رسمي است. از اين‌رو، منبع اصلي آمارهاي مرگ و مير«ثبت وقايع حياتي» است اما يكي از مشكلا‌ت اصلي آمارهاي ثبتي مرگ و مير كم ثبتي و عدم ثبت دقيق اين واقعه است.
از علل و عوامل كم ثبتي تعداد فوت مي‌توان به موارد زير اشاره كرد :
- عوامل اقتصادي مانند ثروتمند نبودن متوفي يا تداوم استفاده از مزاياي زنده بودن مثل مزاياي كارمندي، بيمه كارگري و ...
- عوامل اجتماعي مانند غفلت از ثبت به موقع مرگ به دليل تألم‌هاي روحي شديد و كمي وقت، استفاده از شناسنامه متوفي به دليل نيازهاي اجتماعي مثل تحصيل، استخدام، نظام وظيفه و ...
- عوامل فرهنگي و عدم آگاهي مردم از قانون ثبت احوال موجب عدم ثبت فوت به خصوص براي زنان مي‌شود.
- عوامل اداري مثل ضعف مديريت در توزيع عادلا‌نه نيروي انساني، منابع فيزيكي، تسهيلا‌ت و تجهيزات و خدمات سازمان ثبت احوال و عدم استفاده مطلوب از آنها، همچنين عدم ثبت به موقع فوت به علت عدم همكاري‌بيمارستان‌ها، سازمان‌ها و ارگان‌هايي كه طبق قانون ثبت احوال مكلف به همكاري با سازمان مزبور هستند.
آمارهاي سازمان ثبت احوال كشور در خصوص تعداد وفات ثبت شده طي سال‌هاي 1375 تا 1386 (جدول و نمودارشماره يك ) نشان مي‌دهد كه در سال 1375 تعداد 1240975 مورد فوت ثبت شده داشته‌ايم كه از اين تعداد 168135 مورد مربوط به فوت ثبت شده جاري و 1072840 مورد مربوط به فوت ثبت شده معوقه بوده است. تعداد فوت ثبت شده در سال 1385 به 408566 مورد رسيده كه از اين تعداد 307265 مورد، فوت ثبت شده جاري و 101301مورد، مربوط به فوت ثبت شده معوقه بوده است. نكته حايز اهميت در خصوص ثبت مرگ و مير افزايش ثبت مرگ و مير در سال‌هاي اخير به سطح قابل قبول است اما چالش مهم در اين حوزه افزايش تعداد ثبت مرگ و مير معوقه در سال 1385 در مقايسه با سال‌هاي قبل است اما از سال 1386 تعداد ثبت مرگ و مير معوقه دوباره رو به كاهش مي‌گذارد. در اين سال تعداد كل فوت ثبت شده، 412736 مورد بوده كه 313308 مورد مربوط به مرگ و ميرهاي ثبت شده جاري و 99428 مورد مربوط به مرگ و مير ثبت شده معوقه بوده است. با وجود كاهش ثبت مرگ و مير معوقه در سال 1386 اين رقم بالا‌تر از مرگ و مير ثبت شده معوقه در سال 1384 بوده است.
نسبت وفات ثبت شده جاري به كل
نسبت وفات ثبت شده جاري به كل از تقسيم تعداد وفات ثبت شده جاري به كل وفات
ثبت شده در يك سال ضربدر 100 محاسبه مي‌شود. اين نسبت نشان مي‌دهد كه چند درصد مرگ و مير روي داده در يك سال در همان سال وقوع وفات ثبت مي‌شود. نسبت وفات ثبت شده جاري به كل به تفكيك سال و منطقه محل سكونت در جدول و نمودار شماره 2 آمده است. نكته حايز اهميت در خصوص ثبت وفات، افزايش ثبت تعداد وفات و به خصوص ثبت جاري است كه از 5/13 درصد در سال 1375 به 9/80 درصد در سال 1384، 2/75 درصد در سال 1385 و 9/75 در صد در سال 1386 رسيده است. به اين معنا كه در سال 1385 ميزان 2/75 درصد فوت‌ها مربوط به همان سال بوده و 8/24 درصد مربوط به سال‌هاي قبل است و در سال 1386، 9/75 درصد فوت ثبت شده مربوط به همان سال و 1/24 درصد فوت‌هاي ثبت شده مربوط به سال‌هاي قبل بوده است. يكي از چالش‌هاي آمارهاي ثبتي وفات در سال 1385 و 1386، كاهش نسبت ثبت جاري مرگومير به معوقه است هر چند كه تعداد ثبت جاري نسبت به سال 1384 افزايش يافته اما به نظر مي‌رسد نياز به بررسي و تفحص بيشتري در اين خصوص وجود دارد.
نگاهي به نسبت وفات ثبت شده جاري به كل در مناطق شهري و روستايي نشان مي‌دهد كه وضعيت ثبت جاري مناطق شهري در سال‌هاي اخير (با وجود كاهش شاخص در سال‌هاي 1385 و 1386) از وضعيت خوبي برخوردار بوده و به سطح قابل قبولي رسيده است اما با وجود موفقيت‌هاي زيادي كه در اين زمينه به دست آمده است، وفات ثبت شده جاري به كل در مناطق روستايي از وضعيت مناسبي برخوردار نيست و از رقم حدود 71 درصد در سال 1384 به حدود 59 درصد در سال 1385 كاهش و دوباره در سال 1386 روند صعودي يافته و به 88/59 درصد رسيده است. پايين بودن اين شاخص در سال‌هاي اخير به ويژه در مناطق روستايي، باعث كاهش اين شاخص در سطح ملي نيز شده است. بنابراين همانگونه كه در ابتداي بحث نيز عنوان شد دلا‌يل اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي مختلفي بر كم ثبتي و عدم ثبت دقيق مرگ و مير وجود دارد اما كاهش يكباره اين شاخص در سال‌هاي 1385 و 1386، نياز به بررسي بيشتري دارد و مي‌تواند ناشي از عامل واحد يا عوامل گوناگوني باشد.
ميزان خام مرگ و مير
ميزان واقعه نشان دهنده سرعت وقوع واقعه و ميزان مرگ ومير هم نشان دهنده سرعت وقوع مرگ در يك جمعيت است. به سخن ديگر، ميزان مرگ و مير نشان مي‌دهد كه يك جمعيت يا زير جمعيت‌هاي نشان‌دهنده آن، با چه سرعتي دچار واقعه مرگ مي‌شوند و از اين طريق اعضاي خود را از دست مي‌دهند. ميزان‌هاي متعارف مرگ به طور معمول نسبت به هزار يا «در هزار» بيان مي‌شوند. اين ميزان‌ها به ما مي‌گويند كه از هر 1000 نفر جمعيت يا زير جمعيت‌هاي تشكيل‌دهنده آن، به طور متوسط چند نفر در طول زمان معين (به طور معمول يك سال تقويمي) مي‌ميرند. ميزان خام مرگ فراواني نسبي وقوع مرگ در همه سنين است و سرعت وقوع مرگ را در يك جمعيت نشان مي‌دهد. براي محاسبه ميزان خام مرگ، تعداد مرگ در سال معين بر جمعيت ميانه سال تقسيم و به طور معمول نسبت به هزار (در هزار) بيان مي‌شود ميزان خام مرگومير را در متون جمعيت شناسي با علا‌مت CDR يا پنشان مي‌دهند.
ميزان خام مرگ و مير محاسبه شده بر اساس اطلا‌عات سازمان ثبت احوال كشور (جدول و نمودار شماره3) نشان مي‌دهد كه ميزان خام مرگ و مير براساس فوت ثبت شده جاري در سال 1375، 7/2 در هزار بوده است
. اين ميزان در سال 1386 به 4/4 درهزار رسيده است. افزايش ميزان خام مرگ و مير محاسبه شده با استفاده از آمارهاي فوت ثبت شده در سال‌هاي اخير نشان‌دهنده بهبود وضعيت آمارهاي ثبتي كشور است. با توجه به كل آمارهاي فوت ثبت شده (معوقه وجاري) مي‌توان گفت كه ميزان خام مرگ و مير محاسبه شده با استفاده از آمار ثبت احوال كشور در حدود 8/5 در هزار است اما با وجود بهبود پوشش ثبت مرگ و مير در كشور مي‌توان ادعا كرد كه اين رقم پايين‌تر از رقم واقعي ميزان خام مرگ و
مير در كشور است و به علل مختلف تعدادي از مرگ و ميرها ثبت نمي‌شود.
ميزان خام مرگ و مير محاسبه شده بر اساس اطلا‌عات سازمان ثبت احوال كشور (جدول و نمودار شماره3) نشان مي‌دهد كه ميزان خام مرگ و مير براساس فوت ثبت شده جاري در سال 1375، 7/2 در هزار بوده است. اين ميزان در سال 1386 به 4/4 درهزار رسيده است. افزايش ميزان خام مرگ و مير محاسبه شده با استفاده از آمارهاي فوت ثبت شده در سال‌هاي اخير نشان‌دهنده بهبود وضعيت آمارهاي ثبتي كشور است. با توجه به كل آمارهاي فوت ثبت شده (معوقه وجاري) مي‌توان گفت كه ميزان خام مرگ و مير محاسبه شده با استفاده از آمار ثبت احوال كشور در حدود 8/5 در هزار است اما با وجود بهبود پوشش ثبت مرگ و مير در كشور مي‌توان ادعا كرد كه اين رقم پايين‌تر از رقم واقعي ميزان خام مرگ و مير در كشور است و به علل مختلف تعدادي از مرگ و ميرها ثبت نمي‌شود.
زاد و ولد و باروري
ميزان مواليد خام فراواني يا شدت زاد و ولد را نسبت به كل جمعيت مي‌سنجد و از تقسيم تعداد مواليد زنده متولد شده جامعه در طول يك سال تقويمي به ميانگين جمعيت آن جامعه در همان سال به دست مي‌آيد. ميزان مواليد خام به شدت تحت تأثيرساختار سني است و با توجه به آنكه تمام افراد يك جامعه نقشي در توليد مواليد سالا‌نه آن جامعه ندارند، آن را ميزان خام يا ناخالص مواليد مي‌گويند.
ولا‌دت يك واقعه حياتي است كه بهترين شيوه جمع‌آوري اطلا‌عات راجع به آن، شيوه ثبت است، با وجود اين، ثبت واقعه ولا‌دت در همه جوامع كامل نيست، البته در جوامعي كه در آنها روابط بيشتر رسمي و كاري است، به طور معمول ثبت ولا‌دت هم كامل‌تر است.
تعداد مواليد ثبت شده و ميزان خام مواليد
تعداد مواليد ثبت شده از سال 1375 تا 1386 در جدول و نمودار شماره 4 ارايه شده است. براساس اطلا‌عات ثبت شده، تعداد مواليد سال 1375، 1187903 نفر بوده است. از اين تعداد 605695 نفر مواليد ثبت شده پسر و 582208 نفر مواليد ثبت شده دختر بوده است. تعداد مواليد ثبت شده در سال 1386، 1286716 نفر بوده كه 658049 نفر مواليد ثبت شده پسر و 628667 نفر مواليد ثبت شده دختر بوده است.
آمارهاي مواليد ثبت شده كشور نشان مي‌دهد كه از تعداد 1286716 مورد مواليد ثبت شده در سال 1386، تعداد 1192406 مورد (7/92 درصد) مربوط به مواليد ثبت شده جاري و تعداد 94310 مورد (3/7 درصد) مربوط به مواليد ثبت شده معوقه بوده است. اين بدين معنا است كه 7/92 درصد مواليد سال 1386 در همان سال وقوع تولد ثبت شده و 3/7 درصد مواليد ثبت‌شده مربوط به سال‌هاي قبل بوده است. بنابراين مي‌توان گفت كه در سال‌هاي اخير موفقيت بسيار زيادي در خصوص ثبت مواليد به دست آمده است.
جدول شماره 4 همچنين نسبت جنسي مواليد ثبت شده را از سال1375 تا 1386 نشان مي‌دهد. شاخص نسبت جنسي نشان مي‌دهد كه در مقابل هر صد مورد تولد دختر چند مورد تولد پسرداشته‌ايم. اين شاخص به طور طبيعي در بدو تولد 105 است و با بالا رفتن سن به نفع جنس زن كاهش مي‌يابد. با وجود اينكه به ازاي هر يكصد مورد مواليد پسر صد و پنج مورد مواليد دختر به وقوع مي‌پيوندد، به علل مختلف اجتماعي و بيولوژيكي، اميد به زندگي زنان بيشتر از مردان بوده و تعداد مرگ و مير جنس مرد بيشتر از زنان است، بنابراين در سنين بالا‌تر، تعداد زنان بيشتر از مردان خواهد بود. تعداد نسبت جنسي دربدو تولد محاسبه شده براساس مواليد ثبت‌شده طي دوره 1375 تا 1386 بين 104 و 3/105 در نوسان بوده و در نهايت به عدد 7/104 در سال 1386 رسيده است. آمارها نشان‌دهنده افزايش تعداد مواليد پسر ثبت شده در سال‌هاي اخير است.
همانطور كه پيش از اين عنوان شد ميزان خام مواليد فراواني يا شدت زاد و ولد را نسبت به كل جمعيت مي‌سنجد. ميزان خام مواليد محاسبه شده براساس اطلا‌عات تعداد مواليد ثبت شده (جدول شماره4)، نشان مي‌دهد كه در سال 1375، ميزان خام مواليد 0/19 در هزار بوده است. اين ميزان طي سال‌هاي 1375 تا1381 روند نزولي داشته است. در سال‌هاي اخير شاهد اندكي افزايش در ميزان خام مواليد هستيم و اين ميزان به 18 در هزار در سال 1386رسيده است. افزايش ميزان خام مواليد در سال 1386 را مي‌توان معلول دو علت دانست، يكي بهبود وضعيت ثبت مواليد و علت ديگر تحولا‌ت ساختار سني جمعيت كشور در سال‌هاي اخير. اين تحولا‌ت باعث افزايش تعداد جمعيت در سنين ازدواج و باروري شده و اين امر منجر به افزايش تعداد مواليد و درنتيجه افزايش ميزان خام مواليد در سال‌هاي اخير شده است. با وجود موفقيت‌هايي كه در زمينه ثبت به موقع مواليد داشته‌ايم به نظر مي‌رسد هنوز پوشش ثبت مواليد دركشور به ويژه در مناطق روستايي و كمتر توسعه يافته، كامل نيست و رقم واقعي ميزان مواليد خام در كشور اندكي بيش از اين رقم است.
