مقاله در مورد تاریخچه معماری در ایران

بخشی از مقاله

تاريخچه معماري در ایران

انواع كاروانسرا در قزوين
باني مجموعه سعد السلطنه
تاريخچه مجموعه
بررسي كالبد و كاربري فضاهاي مجموعه
وروديها
حياط ها

بازارچه سعد السلطنه
ملحقات
شيوه معماري اصفهاني
انواع آرايگان معماري
كاشيكاري
آجر كاري
درب و پنجره
عوامل مخرب بنا
اصول معماري
مختصري در باره مسجد النبي

تاريخچه قزوين
قزوين جزء سرزمين ماد بوده است، از شمال به رود ارس و رشته كوههاي البرز و در شرق دشت كوير و از غرب و جنوب به سلسله جبال زاگرس.
در دوران اقتدار مادها، سرزمين قزوين ارتباط مستقيم با همدان داشتند نواحي آن پادشاهي به حساب مي آمده، جاده بزرگ شمال شرق از همدان به سوي ري مي رفته، جاده ديگري از ري به سمت غرب از قزوين مي گذشته.در دوره هخامنشيان ساكنان منطقه نقش مؤثري در نيروي نظامي داشته اند و در زمان اسكندر به شدت در مقابل آن ايستادند.

در دوره اشكاني و ساساني جزء اين حكومت بوده است. در دوره ساساني با وجود تسلط كامل حكومت مركزي در ناحيه ديلم حوادثي بروز مي كند تا جايي كه بنيان گذار شهر قزوين را در اين دوران در عهد شاپور به عنوان دژي جهت مقابله با حملات و سركشي هاي ديلميان ياد كردند.

در سده هاي اول تاسوم هجري مورد حملات اعراب قرار مي گيرد. از اواخر قرن پنجم تا زمان حمله هلاكو خان به قلاع اسماعيليه در رودبار و الموت اين سرزمين تحت تأثير مسايل مربوط به حسن صباح و جانشينان او بوده است.

در زمان حكومت ايلخانان با استقرار پايتخت در سلطانيه اين منطقه درخشان ترين تاريخ خود را سير مي كند. و به صورت شبكه راه ها در مي آيد. در زمان كوتاهي هم كه قزوين پايتخت صفويان بود همچنان از اهميت زياد برخور دار بود. در دوره قاجار هم به لحاظ ارتباط ايران و روسيه اهميت خود را حفظ كرد. با آغاز حكومت رضاخان و توجه به رشد تهران از اهميت افتاد.

در دوران صفويه بازار پر رونق قزوين با دارا بودن كاروانسراهاي بزرگ و راستاهاي متنوع مركز مبادله كالاهايي بود كه از روسيه و ممالك اروپايي يا از شرق آسيا از طريق جاده ابريشم به اروپا صادر مي‌شد.
بعد از انتقال پايتخت به اصفهان اين شهر از اهميت و اعتبار افتاد و به يكي از شهرهاي درجه دوم تبديل شد.
در دوره قاجار با انتقال مركز سياسي به تهران، رشد و توسعه شهر ادامه يافت.
انواع كاروانسرا در قزوين
سه نوع كاروانسرا در قزوين وجود دارد:
الف- سراهايي كه بازرگانان در آنجا به كار بازرگاني مي پردازند.
ب- سراهايي كه در گذشته بارانداز و مخصوص كاروانيان و بار فروشان بوده است.
ج- كاروانسراهايي داراي اصطبل و شترخان كه به چهار پايان، گاري و درشكه اختصاص داشته است.
لازم به ذكر است كاروانسراي سعد السلطنه ( سراي سعادت) تركيبي از سه نوع كاروانسراي بالاست.
از سراهاي قزوين مي توان سراي وزير، سراي شاه (رضوي)، سراي ضرابخانه، سراي گلشن و سراي شاهرودي را نام برد. از كاروانسراهاي بارانداز، كاروانسراي تقي نظامي، كلانتر و گمرك لازم به ذكر مي باشد.
از نمونه كاروانسراي نوع سوم ( شترخان و اصطبل دار) كارواسراي قربان علي غازان، سعد السلطنه در خيابان تهران قديم را مي توان نام برد.

باني مجموعه سعد السلطنه
باقرخان سعد السلطنه پسر دايي ميرزا علي اصغر خان، امين السلطان، صدر اعظم ناصري، كه از سال 1307 تا 1309 هجري قمري در قزوين حكومت كرده و سپس به مدت يك سال معزول مي شود و دوباره از سال 1310 منصوب و تا 1314 باقي ماند. پس از آن از 1315 تا 1325 حكمران

گيلان بوده است. در اين سال به جاي شاهزاده جلال الدوله به سمت حكومت زنجان منصوب شده در جمادي الاول همان سال به دستور ملاقلي مجتهد به سختي مجروح و پس از دو روز مي ميرد.
باني سراي سعد السلطنه يا سراي سعادت، باقر خان سعد السلطنه اصفهاني است كه در اواخر دوره ناصر الدين شاه از سوي ميرزا علي اصغر خان اتابك صدر اعظم وقت مسئوليت ساختن راه

تهران قزوين را به عهده مي گيرد، از آنجا كه لياقت و شايستگي نشان مي دهد به حكومت قزوين مي رسد. اين حكومت از سال 1310 تا 1314 بوده است.
اين سرا را براي اينكه مركزي باشد كه در آن كاروانيان و تجار به داد و ستد بپردازند و در كنار آن به استراحت و رسيدگي چهار پايان مشغول شوند بنا نهاد.

نام آنرا به مناسبت لقب خود سعديه نام داد. در كتيبه اي كه در گنيد اصلي وجود دارد، نوشته اي سال اتمام بنا را 1312 عنوان مي نمايد. در كتيبه ي ديگري نوشته اي به اين مضمون آمده است:
« خدايگان سعد السلطنه عادل بنا نهاد به قزوين سراي سعديه را »
طرح اين بنا در سال 1310 ريخته شد، چون سعد السلطنه اصفهاني بود دو معمار قزويني و دو معمار اصفهاني بركار نهاد.

تاريخچه مجموعه
دو قول در مورد احداث بنا وجود دارد، اول اينكه محل كنوني سراي مذكور خانه هاي مسكوني بوده سعد السلطنه خانه ها راخريده و خراب كرده و سرا را ساخته است. در حال حاضر نود فقره از اسناد منازل وجود دارد.

قول دوم اينكه در محدوده اي كه در چهار چوب خيابان امام خميني، پيغمبريه كوچه پنجه علي ( امامزاده اسمعيل) و ميدان مال فروش ها قرار دارد، باغ معروف سعادت آباد قرار داشته كه شاه طهماسب اول و جانشينان او كاخهاي رفيعي در آن احداث كردند. يكي از قصور مجلل و با شكوه

پادشاهان صفوي بوده كه پس از انقراض آن دودمان روبه ويراني رفته، سرانجام اراضي آن جايگاه خاكروبه و محل كثافت و اراذل و اوباش بوده است كه سعد السلطنه خاكروبه ها و كثافات را به حكموارچي ها فروخت كه مصرف كود سبزيكاري برسانند و طرح سرا را آنجا ريخت.

بررسي كالبد و كاربري فضاهاي مجموعه در گذشته ( كتاب مينو در، محمد علي گلريز، 1335)
ساختمان مزبور عبارتست از حجرات متعدد و حياط هاي بزرگي كه حجرات يك اشكوبه و كرسي بلند در اطراف حياط ها ساخته شده اند و در ورود آن از طرف شمال و كنار خيابان امام خميني مي باشد.
حياط ديگر در سمت غرب اين حياط به آن اتصال دارد، كه داراي دو حجره و دو انبار بسيار بزرگ است و در آن از جانب غرب به بازارچه سعديه باز مي شود. حياط ديگري در طرف شرق به حياط

بزرگ متصل است داراي دو باب حجره در حياط و يك گرمابه و دو حجره در دالان، در آن از جانب شمال به خيابان امام خميني باز مي شود. از حياط بزرگ به طرف جنوب داخل محوطه وسيعي مي شويم، كه سقف آن با طاقهاي آجري پوشيده شده است. و حجرات متعددي دارد اما چون

روشنايي آن كافي نيست جز چند حجره بقيه محوطه و حجره هاي آنرا به جاي انبار به كار مي برند. در انتهاي جنوبي اين محوطه حياط كوچكي است كه چند حجره دارد و همواره دست بازرگانان ارمني بوده است. پهلوي در اين حياط در ديگري در سمت مغرب است كه به حياط بار انداز مي رود.

اين حياط زمين مسطحي است داراي آب انبار و حوض كه در جنوب آن شتر خان وسيعي بوده ودر بزرگ ورودي آن در مغرب قرار دارد و به بازاچه سعديه روبروي ديوارشمالي مسجد شاه باز مي شود.
و حاليه محل كارخانه خشكبار معتمدي است كه كشمش را براي صادرات كالينونيزه و آماده مي نمايد. يك آسياي نجاري نيز در آنجا مشغول است. در مغرب محوطه سر پوشيده دالان درازي موسوم به قيصريه است كه با در بزرگي به بازارچه سعديه اتصال دارد و شمال و جنوب آن سراسر حجرات تجاري است كه فعلاً بعضي از حجرات آن بسته و بقيه دست مستأجريني است كه آنرا انبار خود قرار داده اند.

بازارچه سعد السلطنه به كاروانسراي سابق الذكر اتصال داردكه از خيابان پهلوي شروع مي شود. بطور منحني تا ديوار شمالي مسجد شاه ادامه مي يابد. و دوروبر آن دكاكين بسيار داير است كه بعضي مشغول به كارند و راهي سرپوشيده به حمام شاه و جلو خان مسجد شاه دارد. ( مي گويند اين حمام مربوط به دورفتحعلي شاه مي باشد)
نيز سراي وسيع ديگري در مغرب بازارچه و در شمال گرمابه شاه جزو بناهاي سعدالسلطنه است كه همواره دست بازرگانان ارمني بوده است.
ساليان دراز هم تجارتخانه تومانياس معروف بوده است. اكنون در اين كاروانسرا يك كارخانه آرد داير مي باشد قسمتي نيز بارفروشي و چوب فروشي مي باشد. اين چند سراي تو در تو كه شرح داده شد تا جنگ نخستين جهاني مركز تجارت و فعاليت بازرگانان اين شهر بوده است. بازرگاني رونقي داشت كه هيچ سرايي خالي نبود و در بعضي حجره ها دو نفر تجارت مي كردند. خيلي ها شب خواب بودند، از شهرهاي ديگر مي آمدند و تجارت مي كردند. كالا به قدري زياد بود كه انبارها و حياط ها، راهروها و جلوي حجره ها عدل هاي كالا بود، گاهي تراكم آنقدر زياد بود كه رفت و آمد دشوار بوده است.
پس از جنگ اول، نبودن راه جنوب، از طرفي روسيه و نبودن راه تجارت و مرزهايي كه كه از ضبط داراي تجار ايراني در روسيه وارد شد، از بها افتادن پول روسيه، عده اي را بي پا نمود و سپاهيان روسيه در ايران پس از شورش اكتبر 1917 در اكثر شهرها تجارتخانه ها را ويران كرده زيان زيادي وارد نمودند.

بعلاوه قانون الحضار تجارن آخرين ضربه اي بود كه آنان را از پاي درآورد و ايشان را متواري ساخت، هنوز صدمات از بين نرفته بود كه جنگ جهاني دوم و اشغال كشور شروع شد.

ورودي ها
ورودي اصلي
از سمت شمال از خيابان امام خميني درب چوبي باروكش فلز و يك هشتي زيبا داراي دو حجره و دالاني است كه به سوي حياط اصلي باز مي شوند. در گذشته شيبدار بوده اما در وضعيت فعلي داراي پلكان است. محل اصلي ورود كاروان و مال التجاره همين در اصلي بوده است.

دو حجره داخل مربوط به سرايدار هاست اما در حال حاضر يكي انبار رو ديگري سفال فروشي مي باشد.
ورودي جنوبي
كمي پايين تر از ورودي اصلي قرار دارد، كاربندي زيبا و هشتي شكوهمند و درب چوبي دو لنگه با روكش فلزي دارد. و با شيب ملايمي بازار را به داخل مجموعه كشانده است اكنون تعدادي پله دارد.
ورودي شرقي
اين ورودي در فاصله كمي از ورودي اصلي ( حدود 40 متر) قرار دارد. از درب چوبي باروكش فلزي و راهرويي به طول 15 متر تشكيل شده است. در حجرات خود چايخانه اي جاي داده است، سقف آن عرقچيني زيبادارد، در اين ورودي با چرخشي 450 واردحياط مي شويم.
ورودي شتر خان ( نفت خانه)

اين ورودي با درب چوبي دولنگه با روكش فلز و شيب ملايمي ارتباط عنصر دو بازار و زير و حياط شتر خان برقرار مي نمايد.
اين ورودي كم استفاده ترين ورودي مجموعه است به دليل عدم تحرك و فعاليت در حياط شتر خان و نيمه متروك بودن آن است اين ورودي كمترين اهميت را داراست.
ورودي شرقي، از داخل ورودي، حجرات متعدد با دربهاي چوبي

حياط اصلي
اين حياط به شكل مستطيل و مساحت تقريبي حدود 1642 متر مربع مي باشد. 36 حجره كرسي بلند رادر خود جاي داده است. حجره ها يك اشكوبه و تجاري مي باشند. تعدادي از اين حجرات شامل فرش فروشي، عمده فروشي، امانت فروشي و تعدادي كارگا كوچك است.
اكثر اين حجرات در حال حاضر به صورت انبار بازار ي ها و مغازه داران خيابان هاي اطراف مي باشد.
حياط سعد السلطنه:

سمت شرقي حياط اصلي قرار دارد كه با دالاني به يكديگر متصل مي باشند، مساحت تقريبي آن حدود m2 618، سه طرف حياط 22 حجره كرسي بلند يك اشكوبه در سمت غرب 6 حجره است كه بين حياط اصلي و اين حياط قرار گرفته است كه از دو طرف درب ونور گيري دارند.

تعدادي كارگاه كوچك وبزرگ سمت مشرق با راه روي نسبتاً طولاني به حياط متصلند. كاربري آنها، جوراب بافي، شيريني پزي و پارچه بافي و انبار مي باشد. در جنوب شرقي حمامي وجود دارد كه از سطح تراز زمين پايين تر مي باشد. در سمت جنوب غربي راهروي ارتباطي با حياط سرويس وجود دارد.
حياط سعد السلطنه، بخش ارتباط دهنده جنوبي به قسمت سرويس ها

حياط نگار السلطنه
در سمت غرب حياط اصلي در مجاورت بازار سعد السلطنه با مساحت 243 متر مربع قرار گرفته است. چنر انبار بزرگ و يك كارخانه آرد نيمه تعطيل دارد، كارخانه كشش خشك كني يك فرد ارمني بوسيله مالك فعلي خريداري و تغيير كاربري داده شده است. ( كارخانه آرد)

حياط قهرماني
حياط قهرماني مساحتي داراي حدود m2 715 نعداد 16 حجره كوچك و بزرگ هم سطح زمين در آن واقع است. اكثرا حجره ها كاربري هايي چون نجاري و رنگرزي و ساير صنايع وابسته به چوب دارند.
دالان ورودي اين حياط از سمت جنوب شرقي بازارچه به طول m 5/19 مي باشد.

حمام: درسمت جنوب شرقي حياط سعد السلطنه قرار دارد . سطح آن پايين تر از حياط مي باشد. دو ورودي دارد يكي جنوب شرقي و يكي شمال شرقي كه در راهروي ورودي شمال شرقي قرار گرفته است. توسط دالان طويلي كه از زير حجرات شرق حياط مي گذرد به حياط مي رسد. براي رفع نياز بازرگانان و تجاري كه در مجموعه رفت و آمد خريد و فروش ميكنند اين حمام عمل مي نمايد. در حال حاضر از رونق آن كاسته شده است.

آب انبار: اين آب انبار در ضلع جنوب حياط سعد السلطنه در زير حجرات اين قسمت قرار دارد كه از آب قنات شاهي براي پر كردن آن استفاده مي شده است. درب راه شير اين آب انبار در كنار درب جنوب شرقي حمام سعد السلطنه است. امروزه مخزن و پاشينه اين آب انبار به قصاي حمام الحاق شده است.
حياط سعد السلطنه، بخش شرقي
حياط هاي سرويس:
يكي ا زاين حياط ها در جنوب غربي حياط سعد السلطنه و ديگري در انتهاي بازارچه در كنار حياط قهرماني مي باشد. كه در هر كدام تعدادي توالت است. حياط اول تغيير نكرده است ولي حياط دوم كاربري خود را از دست داده است. (انبار و تابلو سازي)

در اينجا ذكر نكته اي لازم مي باشد كه كاروانسرا ها در عهد قديم فاقد آبريز بودنده اند ولي در عصر قاجاريه از نظر حفظ بهداشت كاروانسرا مجهز به تعداي آبريز شده كه با كانالي به دهانه چاه راه داشتند ( كتاب يادي از كاروانسرا ها، رباط ها و كاروانها در ايران، محمد تقي احساني)