دانلود مقاله آشنایی با معماری و تاریخچه برخی از امامزاده های تهران و گیلان

بخشی از مقاله

آشنایی با معماری و تاریخچه برخی از امامزاده های تهران و گیلان

بقعه آقا سید حسین و بناهای همجوار مسجد ، مقبره منجم باشی
این بقعه در شمال بازار لنگرود قرار دارد و متعلق به یكی از حكام كیایی است. زمان ساخت بقعه مربوط به دوره كیانیان است. این بنا شامل اتاق حرم و ایوان های جانبی آن است. ازاره دیوارهای حرم و ایوان ها دارای كاشی كاری عصر تیموری ، صفوی و قاجار است.

درهای بقعه از قدمت زیادی برخوردارند و دارای كتیبه با آیات قرآنی و ادعیه هستند. تاریخ كتیبه 1200 و 1272 هـ. ق را نشان می دهد. اتاق حرم دارای گنبد و ضریح مشبك است. بر دیوارهای ایوان ، دیوار نگاره های مذهبی از واقعه كربلا نقش بسته است. بر حاشیه بالای دیوار ، اشعاری گچ بری شده از مراثی محتشم كاشانی مشاهده می شود. بر روی سنگ مرمر حسینیه غربی اتاق حرم، خبر آتش سوزی شهر لنگرود و بازسازی بقعه ذكر شده است.

مسجد شمالی بقعه نیز قدیمی است و دارای دری با كتیبه ای به خط « محمد حسین طالقانی » به تاریخ 1277هـ.ق است. در سقاخانه نیز كاشی عصر قاجار با تصاویر بزرگ واقعه كربلا به چشم می خورد . نقاشی كاشی ها از عبدالله نامی به تاریخ 1320 هـ . ق است.

بقعه آقا سید محمد
این بقعه در روستای « پینچا» از توابع آستانه اشرفیه قرار دارد و در دوره كیاییان و صفویه ساخته شده است.
بنای بقعه با پلان مستطیل شكل و بام سفال سر، در كنار اتاق حرم دارای ایوان هایی با فیلپاهای جانبی است. دامنه ی بام سه پشته و دیوارهای ایوان با دیوار نگاه های مذهبی آراسته شده است. درِ چوبی و قدیمی بقعه دارای كتیبه هایی با آیات قرآنی و ادعیه است كه تاریخ 870 هـ.ق و نام فقیه احمد بن ابوالرضی بن علی پینچایی » بر روی آن مشاهده می شود. اشعاری از محتشم كاشانی به تاریخ 1333 قمری بر دیوار ایوان نقش بسته است.

امامزاده ابراهیم
بنای امامزاده ابراهیم در روستای طالقان از توابع شهرستان شفت و در جنوب شرقی آن قرار دارد. امامزاده ابراهیم از بـُقاع مورد احترام اهالی است و وی را فرزند « امام موسی كاظم » (ع) می دانند. این بقعه پلان مربع و ضریح مشبك با سقف گهواره ای و چهار ستون در اطراف ضریح دارد. بام بنا از حلب و دارای چوب حمال سراسری و واشان كشی و لمبه كوبی است.
امامزاده هاشم
امامزاده هاشم در محلی به همین نام و در 30 كیلومتری جنوب رشت ، در جاده رشت – تهران واقع است. بنا به گفته رابینو این بقعه در زمان شاهزاده « منوچهر خان معتمدالدوله » حاكم وقت گیلان به طور گسترده بازسازی شد. در جریان جنگ جهانی اول و مبارزات میرزا و یارانش این بقعه آسیب فراوان دید و برای آخرین بار زلزله سال 1369 صدمات جدی بر آن وارد ساخت . بقعه امامزاده هاشم در سال های اخیر به طور گسترده بازسازی و مرمت شده و تأسیسات آن گسترش یافته است.
بقعه امیر بنده
این بقعه در 4 كیلومتری جنوب غربی شهرستان كلاچای واقع است و دوره ی ساخت آن به زمان كیاییان و حكومت صفویه تعلق دارد و در دوره قاجاریه ومعاصر مرمت شده است. بقعه امیر بنده دارای اتاق میانی و ایوان های جانبی است و ستون های چوبی ساده و لاچ لنگری در حاشیه ایوان به كار رفته است. پلان بنا مستطیل شكل و بام آن سفالینه است. دامنه بام و سرستون ها چكش برگردان های ظریف دارد. اضلاع آن 12* 17 متر طول دارند.

گنبد پیر محله
این بنا در جنوب شرقی رودسر ، در فاصله هفت كیلومتری « حسنك سرا» واقع شده است. این بقعه دارای یك ایوان كوچك در سمت ورودی و دو اتاق كوچك در طرفین آن است. گنبدخانه به شكل هشت ضلعی و ساده ساخته شده، سطح آن را با گچ ، اندود كرده اند. قطر دیوارها حدود 65 و قطر دیوار گنبد حدود 115 سانتیمتر است.
از مشخصات بنا، گنبد دو لایه آن است. در داخل اتاق میانی ، محرابی با دهنه ای به عرض 90 و بلندی 170 سانت تعبیه شده است. این بنا فاقد عناصر تزیینی و نمونه یك معماری اصیل و سنتی گیلان است. طاق نماهایی در بیرون بنا در كادرهایی چهارگوش و مستطیل جای گرفته و دارای طاق جناقی است. در داخل بنا نیز طاق نماهایی به ارتفاع 30/3 متر دیده می شود. آجركاری خارجی بقعه ، ساده و در قسمت فوقانی دیوارها ، قرنیزهایی متمایل به خارج وجود دارد.
با توجه به معماری بقعه ، از جمله استفاده از قوس های جناقی تیز، پیش آمدگی قرنیزهای فوقانی و نوع گورسازی كه شبیه سردابه است، این بنا شباهت به معماری دوره ایلخانی دارد.
بقعه پیر قطب الدین
بقعه پیر قطب الدین در 3 كیلومتری جاده آستارا – اردبیل ، در دهكده باغچه سرا واقع است. این بنای سده 10 هـ.ق ، پلانی مستطیل شكل به اندازه 6* 30/11 متر دارد. نمای بقعه ، آجری و بام آن سفالپوش است. سنگ مرمر سفیدی با نوشته های آیات قرآنی از سوره آل عمران و آیة الكرسی و نیز تاریخ وفات « میرزا محمدبن قبادجان » در سال 942 هجری در بقعه وجود دارد.

بقعه چهار پادشاهان ( چهار اولیا)
بقعه چهار پادشاهان در لاهیجان ، مجموعه ای از مقابر و مسجد متصل به آن است. این مجموعه مركب از اتاق هایی در كنار یكدیگر و ایوانی است كه در سمت شمالی اتاق ها و به موازات آنها كشیده شده است. قدیمی ترین مقبره این مجموعه متعلق به « سید خوركیا » یا « خرم كیا» است. بقیه مقابر پس از جنگ سال 791 هـ.ق در رشت كه به كشته شدن چند تن از حكام كیایی منجر شد، درجوار قبر قدیمی ایجاد شد.
علت نام گذاری امروزی ، بنا به این دلیل است كه این مقابر را به « سید خوركیا» ، « سید علی كیا » ، « سید رضی كیا» و « سید یحیی كیا» نسبت می دهند. البته مقبره فرد اخیر به صورت مجزا و در بنای دیگری ، واقع در شرق بنای اصلی دفن شده است. این بنا با تعمیرات اخیر شكل جدیدی یافته است.
از وجوه زیبای این بنای به ظاهر ساده كه دارای بامی سفالین است باید به صندوق های چوبی قبرها اشاره داشت كه هر یك در نوع خود اوج هنر منبت كاری و گره چینی است.
غیر از صندوق های چوبی این مقابر كه با آیات قرآنی و گره چینی آراسته شده اند، باید ذكری نیز از درهای چوبی و قدیمی این بقعه كرد.
بر حاشیه بالای ایوان ، اشعاری از ترجیع بند « محتشم كاشانی » در رثای سالار شهیدان به خط نستعلیق و به صورت گچ بری برجسته ، دیده می شود.
نقاشی های دیواری بنا نیز بسیار دیدنی است. این نقاشی ها ، اطرافِ اتاق « سید خوركیا» ر ا به صحنه رزمگاه كربلا و سواران آراسته اند. كاشی كاری ازاره ایوان و فیلپا ( ستونی كه سقف بر آن قرار می گیرد ) های حاشیه ایوان كه دارای كاشی هفت رنگ و نقوش گل و مرغ است ، از دیگر قسمت های دیدنی این بقعه به شمار می روند. این بنا با توجه به كتیبه های موجود روی صندوق و درها به قرن 7 تا 9 هجری منسوب شده و در كنار بقعه « میر شمس الدین » از بقاع معتبر لاهیجان به شمار می آید.
بقعه خواهر امام
این بقعه در محله خواهر امام، نزدیك بازار رشت قرار دارد و در دوره قاجار ساخته شده است. سر در بقعه دارای كاشی كاری و اشعاری در 9 بیت ، به تاریخ 1290 هـ.ق است. گچ بری داخل كمربند گنبد ، دربرگیرنده آیة الكرسی به خط نستعلیق به تاریخ 1306 هـ.ق است. خوشنویس آن « محمد میرزا» به دستور « حسام السلطنه » به اهتمام « میرزا عباد قاجار مسعودی » و عمل « حاجی غلامحسین » است. كتیبه ای جلوی در حرم به چشم می خورد كه بر روی آن به دستور « ناصر الدین شاه قاجار » فرمان معافیت مالیاتی خبازان ، به خط « ملك محمد قزوینی » در سال 1272 هجری آمده است.

دانای علی
بقعه دانای علی در محله « چمار سرا » ی رشت و در وسط خیابان بیستون واقع است. به نقل از پیران قوم ، این بقعه از آنِ پیری دانا و مؤمنی پرهیزگار است كه به مقام طی الارض رسیده و نمازهای روزانه خود را در مكه معظمه می خواند. ساختمان بقعه ، كوچك و از آجر و آهن است و با سنگ مرمر و كاشی های مكتوب و منقوش تزیین شده است. گنبد كاشی كاری شده بقعه با طرح كلاه درویشی و به تقلید از گنبد شیخانه ور لاهیجان ساخته شده است.

بقعه متبرکه امامزاده زيد
سومين بقعه متبرکه شهر تهران از نظر قدمت تاريخ موجود در آن بقعه امامزاده زيد است که در مرکز بازار تهران و د رانتهای جنوبی بازار بزازها به نام بازار امير قرار دارد .اين بقعه به طوری که از تاريخ صندوق قديمی آن (902ه)بر می آيد ،پيش از دوران سلطنت سلسله شاهان صفويه در تهران داير بوده است .بر روی اين صندوق دو حاشيه افقی يکی در قسمت بالای چهار ضلع صندوق و ديگری در پايين آن تعبيه شده است . حاشيه بالايی حاوی کتيبه ای است که آن زا به خط ثلث به طور برجسته منبت کاری کرده اند و مشتمل بر دو آیه اول آيه الکرسی است.در رابطه با نسب آن بزرگوار ،يک نظر اين است که ايشان حسنی و از اولاد حسن المثنی و پسر عموی حضرت عبد العظيم (ع)از احفاد امام حسن مجتبی (ع) است،امام در شجره نامه آن حضرت آمده که وی از فرزندان يحيی بن زيد بن علی بن الحسين است.غير از صندوق روی مرقد مطهر ،ساير قسمتهای بقعه امامزاده زيد تماما از آثار دوره قاجاريه است .بنای صحن و ايوان و حجرات در زمان سلطنت ناصر الدين شاه احداث گرديده ،و در داخل بقعه بر روی در خاتم که ميان ايوان و حرم قرار دارد ،دو تاريخ 1297 و 1309 خوانده می شود.اين دو تاريخ در پايان دو کتيبه کاشی نيز نقش شده و معرف تعميرات بنا در قرن 13 ه است . مقبره لطفعلی خان زند از سرداران دوره زنديه که بر روی آن سنگ مرمری به نام وی نصب شده ،در ايوان جنب بقعه قرار دارد . کاشيکاری گنبد و تجديد تعمير ايوان و آيينه کاری رواق و حرم و مقبره جنب آن در خلال سالهای 1315_1316 ش انجام يافته است .صحن قبلی اين بقعه امروزه به مدرسه تبديل شده است .
بقعه متبرکه امامزاده سيد ولی

در نزديکی بقعه امامزاده زيد (ع)مزار ديگری به نام بقعه امامزاده سيد ولی قرار دارد که در جنب بازار کفاشها و بازار پاچنار واقع شده است .آن حضرت از نوادگان امام محمد تقی (ع)معرفی گرديده است .در بنای بقعه ايشان هيچ گونه نوشته و يا کتيبه تاريخی وجود ندارد .بنای بقعه مربع شکل و هر ضلع آن تقريبا سه متر و نيم است و شاه نشين هايی به عمق دو متر يا دو متر ونيم بر وسعت حرم از چهار جانب می افزايد .ضريح فلزی به ابعاد 3*2 متر مربع با کتيبه های قر آنی و اشعاری از محتشم به خط نستعليق اخيرساخته شده و بر روی مرقد نصب گرديده است .ضريح قبلی از جنس چوب و متعلق به دوره قاجاريه بوده است .
بقعه امامزاده سيد ولی اخيرا باز سازی گرديده و در جوار آن خوابگاهی سه طبقه برای طلاب علوم دينی ساخته شده است .در شمال و غرب بقعه مسجدی از دوره فتحعلی شاه قاجار به يادگار مانده است .
بقعه متبرکه امامزاده ابراهيم
بقعه امامزاده ابراهيم (ع) واقع در منطقه دربند تجريش که ار ييلاقات و تفريحگاه های شمال تهران به شمار می رود،در روستای ((پس قلعه در دامنه دره توچال قرار دارد)).
اين منطقه به علت داشتن يخچالهای طبيعی دارای آب و هوای خنک است و زائرين محترم علاوه بر کوهپيمايی در حال حاضر به وسيله تله کابين نيز به بقعه مزبور رفت و آمد می نمايند .نسب آن حضرت به امام حسن مجتبی (ع) می رسد.

بقعه متبرکه امامزاده سيد اسحاق

بقعه متبرکه امامزاده سيد اسحاق (ع)در کوچه خدابنده لو در خيابان ناصر خسرو واقع شده و مردم آن رابه نام قدمگاه چهارده معصوم هم می خوانند و بنا بر متن زيارتنامه موجود ايشان در ملک ری به شهادت رسيده اند
نسبت ايشان به حضرت امام موسی بن جعفر (ع)می رسد .اين بقعه کوچک درحدود 22 متر مربع مساحت دارد و در سالهای اخير بازسازی گرديده است .
يک لوح سنگی که بر آن صلوات بر چهارده معصوم کنده کاری شده به ديوار بقعه نصب شده است . شيوه نگارش خط ثلث موجود بر سنگی که در سرداب قرار دارد ،تاريخ آن را به قرن هشتم يا نهم هجری می رساند.

بقعه متبرکه امامزاده اسماعيل

بقعه متبرکه امامزاده اسماعيل در خيابان کلهر در منطقه چيذر و در نزديکی بقعه امامزاده علی اکبر (ع)واقع شده است .آن حضرت از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است .بنای اصلی بقعه ايشان چهار گوش است وحدود 150 متر مربع مساحت دارد .در چوبی ساده ورودی به حرم و ديوارهای آجری داخل آن با رنگ سبز نقاشی شده و نيمه پايين ديوار از سنگ مرمر پوشيده شده است .ضريح مطهر آن حضرت ،مشبک و بالای آن فرم نيم دايره دارد.مرقد مطهر در داخل ضريح سنگ مرمر بزرگی است .گنبد بنا به رنگ سبز نقاشی شده که مدتی ار عمر آن می گذرد .اين بنا دارای صحن مشجر با درختان بسيار کهنسال است که در آن فبوری نيز به چشم می خورد .اين امامزاده دارای حسينيه ای وسيع و از امکانات رفاهی جهت زائرين برخوردار است .

بقعه متبرکه امامزاده سيد اسماعيل

اين بقعه که منسوب به سيد اسماعيل از احفاد امام علی النقی (ع) است در جنوب شرقی تهران حدفاصل دو خيابان 15 خرداد و مولوی قرار دارد .اين بنا دارای صحن ،ايوان و دو گلدسته بلند،رواق،ضريح و مسجدی کوچک است .در داخل سر در بقعه و دورن ايوان کتيبه ای به خط نستعليق سفيد رنگ بر متن کاشی خشتی لاجوردی نقش شده است .از مفاد اين کتيبه تاريخی بر می آيد که ساختمان ايوان و گلدسته و کاشيکاری بلند سر در ، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار و در سال 1262 ق به اهتمام عيسی خان بيگلر بيگی انجام يافته است .
اثر بسيار قديم تر آن ،دری نسبتا عتيقه است که در ضلع غربی حرم قرار گرفته و بر روی آن محمد شاه قاجارو عيسی خان بيگلر بيگی آمده است .قسمت وسط هر دو لنگه در مربوط به قرن نهم هجری قمری است و طبق کتيبه های موجود بانی آن استاد حسين بن پير علی حداد تهرانی و تاريخ آن جمادی الاول سال 886 ق است.
واين تاريخ قديمی ترين سال تاريخی است که ابنيه قديمی داخل شهر تهران باقی مانده است .
بدين ترتيب می توان قسمتی از بقعه را متعلق به قرن نهم ه .از زمان مربوط به ساختمان اصلی بنا و بقعه را به قرن 13 ه و دوران قاجار منسوب دانست .کاشيهای زرين فام مرقد مطهر متعلق به قرون 7و8ه ق مناره های موجود در اين بقعه از قرن 13 ه ق باقی مانده است .

بقعه متبرکه امامزاده اسماعيل

بقعه متبرکه اين امامزاده در خيابان قلهک ،خيابان امامزاده ،انتهای پارک زرگنده واقع شده است .آن حضرت از نوادگان امام زين العابدين (ع)است و شجره نامه ايشان بر روی تابلوی بزرگی نوشته شده و در داخل حرم نصب گرديده که در آن تاريخ وفات ايشان سال 850 ق قيد شده است .بنای بقعه با مساحت 250 متر مربع به صورت چهار ضلعی است و از اره ديوارهای داخل حرم سنگ و نيمه بالای آن گچ است .ضريح فلزی آن با اشعار و کتيبه های قرآنی تزيين شده و در وسط حرم واقع است .اين بقعه دارای دو ايوان ستوندار است که بر روی ديوارهای آن کتيبه های کاشيکاری قرار دارد .گنبد کوچک اين بنا دارای کاشيهای سبز و لاجوردی و کتيبه ای قر آنی است که دور تا دور پايين گنبد را پوشانده است. تمامی تزيينات و ملحقات بنای بقعه ،جديد و مربوط به سالهای اخير است.

بقعه متبرکه امامزاده اهل بن علی

اين بقعه متبرکه در جنوب محله دولاب ،خيابان خاوران ،ايستگاه امير سليمانی ،خيابان خواجوی کرمانی در ميان محوطه پردرخت پارکی به مساحت پانزده هزار متر مربع،بر روی سکويی به ارتفاع يک متر قرار دارد.
گنبد بنا دو پوش آجری است و قبلا قسمتی از بالای آن با کاشيهای فيروزه ای پوشيده شده ليکن در حال حاضر پوشش سيمانی دارد .طرح توسعه و تعمير بقعه به مساحت دو هزار متر مربع در سال 1381 به طور مطلوبی انجام شده و نمای آن آجر کاری و کاشيکاری است .بر ديوار طرفين ايوان دوازده بيت شعر به خط نستعليق بر کاشيهای خشتی با تاريخ 1308ه.ق نوشته شده که برخی از ابيات آن چنين است
تبارک الله از اين شوکت و جلالت و جاه کدام نور خدا خفته اندر اين خرگاه
امامزاده آزاده اهل بن علی است شهيد گشته زجور مناطق گمراه
همين اشعار را در 1324 با مختصر تغييراتی در برخی کلمات و تعويض نام متولی ،به خط نسخ بر کاشی نوشته و بر بالای سر در ورودی محوطه بقعه نصب نموده اند.
صاحب مرقد،طبق متن اشعار فوق و زيارتنامه ،از فرزندان اميرالمومنين علی (ع)معرفی گرديده ،اما در کتاب «اختران فروزان طهران و ری»نسب ايشان به فرزندان امام حسن مجتبی (ع)می رسد.