بخشی از مقاله
سنجش ميزان حضور ايرانيان در نمايه‌نامة استنادي علوم
چكيده
اين پژوهش با هدف سنجش ميزان حضور ايرانيان در «نمايه‌نامة استنادي علوم» در سالهاي 1993 تا 1997 اجرا شده است و تلاش گرديده در آن، تصويري عيني از فعاليتهاي علمي در سطح ايران و جهان ارائه شود. براي اين منظور توليد اطلاعات علمي ايرانيان در قالب مقالات و در زمينه علوم پايه از «نمايه‌نامة استنادي علوم» استخراج شده و وضعيت ايران با جهان مقايسه شده است.
نتايج به دست آمده از اين پژوهش نشان مي‌دهد يكد هم درصد از توليد مقالات علوم پاية جهان به ايران اختصاص دارد. بيش از نيمي از فعاليتهاي علمي ايرانيان(8/52درصد) در زمينة توليد مقالات علوم پايه بوده است كه از بين رشته‌هاي مختلف علوم پايه، رشت ة شيمي با داشتن23/55درصد از كل توليد مقالات علوم پايه، بيش‌ترين تعداد مقالات علوم پايه را به خود اختصاص مي‌دهد. بعد از آن به ترتيب91/25 درصد مقالات در زمينة فيزيك، 29/12 درصد در زمينة رياضي، 99/4 درصد در زمينة زيست‌شناسي و 58/1 درصد زمين‌شناسي مي‌باشند.
به تفكيك رشته‌هاي علوم پايه سهم ايران در جهان، 14/0 درصد در شيمي، 087/0 درصد در فيزيك، 17/0 درصد در رياضي، 02/0 درصد در زيست‌شناسي و 063/0 درصد در زمين‌شناسي مي‌باشد.
________________________________________
امروزه بارزترين شاخص توسعه‌يافتگي هر كشور را توان و ظرفيت توليد علمي و فني آن كشور مي‌دانند. افزايش كارايي علمي و فني و استفادة بهينه از آن، مستلزم شناخت دقيق مؤلفه‌هاي موثر بر آن مي‌باشد. اين مؤلفه‌ها مجموعه‌اي از منابع مالي، نيروي انساني و منابع علمي و اطلاعاتي را شامل مي‌شوند كه تحت يك مديريت منسجم و سازمان يافته و در محدوده علوم و فناوري به كار گرفته مي‌شوند (8). نتايج حاصل از اين شناخت ضمن ارائة تصويري عيني از فعاليت علمي در يك موسسه تحقيقاتي، نهاد علمي و حتي در كشورهاي مختلف، ابزار مناسب براي برنامه‌ريزي و سياستگذاري آينده را فراهم مي‌آورند.
توليدعلمي‌وفني‌ورشدوتوسعة‌آن،تابعي‌ازفعاليت‌هاي علمي هستند، بنحوي كه ارزيابي كمي و كيفي فعاليتهاي علمي امروزه يكي از مباحث مطرح تحت عنوان علم‌سنجي (1) مي‌باشد. تلاش اين علم، بنا نهادن نظام‌هايي از شاخصهاي توصيف‌كنند ة پژوهش در اجتماعات مختلف، اعم از موسسات علمي و پژوهشي، زمينه‌هاي موضوعي و حتي كشورها مي باشد (3).
توليد اطلاعات علمي در قالب‌ها و انواع گوناگون انجام مي‌شود كه يكي از مهم‌ترين انواع آن، انتشارات مي‌باشد. اندازه‌گيري انتشارات علمي از رايج‌ترين ضابطه‌هاي سنجش عملكرد توليد اطلاعات علمي، و از مباحث جديدي است كه آن را علم‌سنجي ناميده‌اند(5). انتشارات علمي تمامي مكاتبات علمي چاپ شده را شامل مي‌شوند. از مجاري اساسي و رسمي انتشارات علمي، مقالات مي‌باشند كه مي‌توان توزيع آن‌ها را بر حسب زمان، مكان، نوع يا مجراي انتشار و ساير ويژگي‌ها مورد بررسي قرار داد.
پژوهش حاضر به منظور مطالعه و بررسي ميزان توليد اطلاعات علمي ايرانيان در زمينة علوم پاية، كه در قالب مقا له در پايگاه اطلاعاتي «نمايه‌نامة استنادي علوم» (2) در طي سالهاي1993 تا 1997 ثبت شده‌اند صورت گرفته است. در اين پژوهش علوم پاية رشته‌هاي شيمي، فيزيك، رياضي، زيست‌شناسي و زمين‌شناسي را شامل مي‌شود.
«نمايه‌نامة استنادي علوم» يكي از معنادارترين و مهم‌ترين بانك‌هاي اطلاعاتي كتابشناسي بين رشته‌اي در سطح جهان مي‌باشد (3) و عبارت است از مجموعة اطلاعات دربارة استنادات يا ارجاعاتي كه به مقالات محققان مي‌شود (7). ناشر اين مجموعه «آي‌اس‌آي» (3) در فيلادلفياي
آمريكا است. اين پايگاه مقالات علمي بيش از 3300 عنوان مجلة علمي و فني برجستة سراسر جهان را كه شامل يكصد موضوع علمي است پوشش مي‌دهد. سالانه بيش از 000 , 600 مقالة نمايه مي‌گردد و به اين پايگاه افزوده مي‌شود (6). پوشش موضوعي اين پايگاه حوزه‌هاي علوم‌پاية، مهندسي، زيست‌شناسي، كشاورزي، موادغذايي، نجوم، زمين‌شناسي، پزشكي، علوم هسته‌اي، رياضيات و هواشناسي را شامل مي‌شود (9).
وضعيت توليدات مقالات علوم پايه در جهان
بررسي ميزان توليد مقالات علوم پاية در جهان ضمن آن كه نشان دهندة كل فعاليت علمي جهان در اين زمينه مي‌باشد، مي‌تواند مبناي مناسب براي تعيين سهم كشورهاي مختلف، ميزان مشاركت آنان در فعاليتهاي علمي، و فعاليت آنان در رشته‌هاي مختلف متناسب با وضعيت جهاني باشد. بر اين اساس ميزان توليد مقالات علوم پاية در جهان به تفكيك پنج رشته شيمي، رياضي، زيست‌شناسي و زمين‌شناسي در طي سالهاي1993 تا 1997 از پايگاه استخراج، و نتايج حاصل در جدول شماره 1 ارائه شده است.
توزيع مقالات در هر رشته نيز در نمودار 1 منعكس گرديده است.
بر اساس نتايج به دست آمده، از بين پنج رشتة علوم پاي ة مورد بررسي، رشتة شيمي بعنوان فعال‌ترين رشته داراي بالاترين تعداد مقاله در هر يك از پنج سال مورد بررسي مي‌باشد. بعد از شيمي به ترتيب رشته‌هاي فيزيك، زيست‌شناسي و رياضي در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند.
مقايسة روند تغييرات در سهم مقالات هر رشته از كل مقالات علوم پاية آن سال، كه در جدول 1 منعكس گرديده حاكي از روند كاهش تدريجي در رياضي، شيمي و تا حدي زمين‌شناسي است ؛ اما در فيزيك و زيست‌شناسي شاهد روند افزايش تدريجي مي‌باشيم كه اين امر ممكن است حاكي از افزايش نسبي فعاليت علمي در اين دو زمينه در جهان باشد.
محاسبة متوسط رشد سالانة مقالات در هر يك از رشته‌هاي مورد بررسي كه در جدول 1 منع
كس گرديده نيز بيانگر آن است كه بطور كلي جهان پيوسته در حال افزايش دانش و اطلاعات خود در هر سال مي‌باشد، بنحوي كه در مجموع، مقالات علوم پاية در سالهاي 93 تا 97 رشد متوسط سالانه‌اي معادل 61/5 را داشته‌اند. در هر يك از رشته‌هاي مورد بررسي نيز زيست‌شناسي با 6/6 درصد، بالاترين رشد را به خود اختصاص داده است.
بالا بودن تعداد مقالات شيمي نسبت به ساير رشته‌هاي علوم پاية در توليد اطلاعات علمي، نكته‌اي قابل توجه و تحليل است و بنا به دلايل مختلفي مي‌باشد. يكي از اين دلايل، وسيع بودن كاربردهاي علم شيمي در بسياري از علوم ديگر و بطور كلي زندگي امروز بشر مي‌باشد. علوم ديگر نيز بنا به وسعت كاربردشان داراي سهم‌هاي متفاوتي از مجموع مقالات علوم پاية مي‌باشند.
جدول1- تعداد و درصد مقالات علوم پاية جهان به تفكيك رشته در طي سالهاي1993 تا 1997
نمودار 1 ـ سهم مقالات رشته‌هاي علوم پايه از كل مقالات علوم پايه در جهان(1997 ـ 1993)
وضعيت توليدات مقالات علوم پايه ايران
وضعيت توليدات مقالات علوم پاية ثبت شده در پايگاه اطلاعاتي SCI توسط ايرانيان به تفكيك پنج رشته طي سالهاي 93 تا 97 در جدول 2 ارائه شده است.در مجموع پنج سال مورد بررسي23/55 درصد از
مقالات توليد شده علوم پاية ايرانيان در زمينه شيمي، 91/25 درصدآن‌ها فيزيك، 29/12 درصد در رياضي، 99/4 درصد در زيست‌شناسي و 58/1 درصد نيز در زمينه زمين‌شناسي بوده‌اند. چنانچه ملاحظه مي‌شود سهم غالب مقالات ارائه شده مربوط به شيمي است كه در مقايسه با وضعيت جهاني كه2/37 درصد مقالات مربوط شيمي است بسيار بالاتر مي‌باشد. از طرف ديگر محاسبه
متوسط رشد سالانه مقالات پنج رشته طي سالهاي 93 تا 97 نيز نشان مي‌دهد كه به استثناي شيمي در ساير رشته‌ها رشد آن‌ها داراي نوسانات متغيري است. از جمله در زيست‌شناسي كه از سال 93 تا 96 از رشد متوسطي معادل 3/14 درصد برخوردار بوده است يكباره درسال 97 افت قابل ملاحظه‌اي يافته است.
همين وضعيت در خصوص رشته‌هاي زمين‌شناسي، رياضي و تا حدي فيزيك نيز وجود دارد. سهم هر يك از رشته‌هاي علوم پاية بر حسب درصد در مجموع سالهاي 93 تا 97 در نمودار 2 ارائه گرديده است .
جدول2- تعداد و درصد مقالات علوم پاية جهان به تفكيك رشته در طي سالهاي1993 تا 1997
-15 نمودار 2 ـ سهم مقالات علوم پايه ايران از كل مقالات علوم پايه ايران(1997 ـ 1993)
سهم ايرانيان در توليد مقالات علوم پاية جهان
جدول3 و نمودار 3 سهم مقالات علوم پاية ايران از مقالات علوم پاية جهان به تفكيك پنج رشته در طي سالهاي 93 تا 97 را نشان مي‌دهد
در مجموع پنج سال، بطور كلي 1/0 درصد از مقالات علوم پاي ة جهان به ايرانيان تعلق دارد. در بين پنج رشته نيز رياضي و شيمي داراي بالاترين سهم نسبت به ساير رشته‌ها مي‌باشند به اين ترتيب ملاحظه مي‌شود كه نقش و مشاركت ايرانيان در توليدات علمي علوم پاية جهان با توجه به وسعت، جمعيت و امكانات كشور كم مي‌باشد.
نمودار 3. سهم ايران در توليد مقالات علوم پاية در جهان به تفكيك رشته(1997ـ1993)
نمودار 3. سهم ايران در توليد مقالات علوم پاية در جهان به تفكيك رشته(1997ـ1993)
جدول 4 و نمودار 4 وضعيت توليد كل مقالات ايرانيان، مقالات علوم پاية و سهم مقالات علوم پاية را از كل مقالات ايرانيان در طي سالهاي93 تا 97 نشان مي‌دهد. چنانچه ملاحظه مي‌شود سهم مقالات علوم پاية از كل مقالات از سال 93 تا 97 افزايش يافته است. اين سهم كه در سال 93، 02/45 درصد بوده در سال97 به5/58درصد رسيده است. اين روند افزايشي در طي پنج سال، حاكي از گسترش قابل توجه تحقيقات علوم پاية نسبت به ساير رشته‌ها در كشور مي‌باشد. در واقع در سال 97 تنها 2/41 درصد اطلاعات علمي توليد شده به رشته‌هاي ديگر تعلق داشته‌اند
حركت كشور در مسير رشد و توسعه در طي برنامه‌هاي اول و دوم كشور لزوم توجه به علوم پاية را به عنوان بنيادهاي اصلي توسعه بيش از پيش آشكار مي‌سازد. آمار ارائه شده نيز گوياي اين توجه مي‌باشد. در مجموع پنج سال مورد بررسي، سهم مقالات علوم پاية از كل مقالات 8/52 درصد مي‌باشد. اين امر شايد حاكي از آن باشد كه بيش از نيمي از تحقيقات علمي كشور در زمينه علوم پاية مي‌باشد.
جدول4. مقايسة مقالات علوم پايه با كل مقالات
نمودار 4. مقايسة سهم مقالات علوم پاية ايران با كل مقالات ايران در طي سالهاي1993 تا 1997
سهم ايرانيان در توليد مقالات علوم پاية جهان
جدول 5 و نمودار 5 سهم مقالات علوم پاية جهان به تفكيك پنج رشته در طي سالهاي93تا 97 را نشان مي‌دهد.
در مجموع پنج سال، بطور كلي1/0درصد از مقالات علوم پاية جهان به ايرانيان تعلق دارد. در بين پنج رشته نيز رياضي و شيمي داراي بالاترين سهم نسبت به ساير رشته‌ها مي‌باشند.
به اين ترتيب ملاحظه مي‌شود كه نقش و مشاركت ايرانيان در توليدات علمي علوم پاية جهان با توجه به وسعت، جمعيت و امكانات كشور، كم است.
جدول 6 و نمودار 6 نيز ميزان مشاركت ايرانيان در جهان را به تفكيك سالهاي93 تا 97 در توليد مقالات علوم پاية نشان مي‌دهد. با آن كه مشاركت و نقش ايرانيان بطور كلي ناچيز و كم است اما ميزان مشاركت در طي پنج سال، مرتباً رو به افزايش بوده و از 06/0 درصد در سال93 به13/0 در سال 97 رسيده است.
جدول5. سهم مقالات علوم پاية ايران از مقالات علوم پايه جهان به تفكيك رشته(1997ـ1993)
نمودار 5. سهم ايران در توليد مقالات علوم پايه در جهان به تفكيك رشته(1377-1373)
جدول 6. سهم مقالات علوم پايه ايران از مقالات علوم پايه جهان طي سالهاي 1993 تا 1997
نتايج
1ـ جهان پيوسته در حال افزايش دانش و اطلاعات خود مي‌باشد، به نحوي كه تعداد مقالات علوم پاية جهان از 146545 مقاله در سال1993 به 187656 مقاله در سال1997 رسيده است.
2ـ فعاليت ايران در طي سالهاي93 تا 97 در توليد مقالات علوم پاية قابل توجه بوده است، به نحوي كه متوسط رشد سالانه در توليد مقالات علوم پاية ايران در طي اين سال‌ها 37/38 درصد بوده و تعداد مقالات علوم پاية ايران از 86 مقاله در سال1993 به251 مقاله در سال 1997 رسيده است.
3ـ بيش از نيمي از فعاليتهاي علمي ايران در زمينة علوم پاية مي‌باشد. در مجموع سالهاي 93 تا 97، 8/52 درصد از كل مقالات ايران در زمينة علوم پاية بوده است.
4ـ با وجود گسترش فعاليتهاي علمي در كشور در طي سالهاي اخير، متاسفانه تنها 1/0 درصد از توليد مقالات علوم
پايه جهان به به ايران تعلق دارد. كه در مقايسه با كشورهايي مانند كره‌جنوبي كه29/1 درصد از توليد مقالات علوم پايه را در اختيار دارد بسيار كم مي‌باشد. در بين كشورهاي مطالعه، آلمان09/11 درصد از توليد مقالات علوم پاية جهان را برعهده دارد.
5ـ بيش از نيمي از مقالات توليد شدة علوم پاية ايران(23/55 درصد) طي سالهاي93 تا 97 در زمينة شيمي است.
6ـ از بين رشته‌هاي مختلف علوم پاية جهان، بيش‌ترين تعداد مقالات متعلق به رشتة شيمي مي‌باشد. اين امر حاكي از
كاربردهاي وسيع اين علم در جامعة امروزي است. در اين ميان زمين‌شناسي كم‌ترين تعداد مقالات رشته‌هاي مختلف علوم پاية را به خود اختصاص داده است.
پي‌نوشت
1- Scientometric
2- Science citation index
3- Information science institute
منابع
1ـ اعتماد، شاپور. «تصوير علمي ايران در جهان» . اطلاع‌رساني، دورة دهم (جديد)، شماره 4 (بهار 1373): 42ـ54
2ـ اعتماد، شاهپور. «نظام تحقيقات در جهان». دفتر دانش، سال اول، شمارة دوم و سوم (پاييز و زمستان1371): 50ـ55
3ـ براون، تيبور؛ گلانزل، ولنگانگ، شوبرت آندرئاس. «شاخصهاي علم‌سنجي، ارزيابي تطبيقي فعاليتهاي انتشاراتي و تاثيرگذاري
ارجاعات در 32 كشور» ترجمه محمداسماعيل رياحي. رهيافت، 8 (بهار 1374): 70ـ80
4ـ پاپون، پير؛ بار، رمي. «نظامهاي علمي ـ تكنولوژيك. نگاهي اجمالي به وضعيت جهاني». ترجمه فاضل لاريجاني. رهيافت، 14(زمستان75): 23ـ44
5ـ سن گوتيا، آي.ان «مروري بر كتاب‌سنجي، اطلاع‌سنجي، علم‌سنجي، و كتابخانه‌سنجي» ترجمة مهردخت وزيرپوركشميري(گلزاري)، اطلاع‌رساني، دورة دهم (جديد) 2 و 3 (تابستان و پاييز 1372): 38ـ58
6ـ گارفيلد، اوگن. «چگونه از فهرست ارجاعات علمي (SCI) استفاده كنيم؟» ترجمه نيكو سرخوش. رهيافت، 11 (زمستان1374):58ـ65
7ـ مجتهدزاده، مهشيد. «بررسي وضعيت مقالات علوم پايه فهرست شدة محققان مقيم ايران در SCI و SSCI در سال
1375/1996». رهيافت، شمارة هجدهم (بهار و تابستان1377): 120ـ125
8ـ مرادي، ليدا. «آمارهاي پاية علوم و تكنولوژي در ايران و بررسي تطبيقي آن با ساير كشورها». رهيافت، 14 (زمستان1375):45ـ62
