مقاله در مورد نقش اقتصاد در سیاست خارجی جهوری اسلامی

بخشی از مقاله

نقش اقتصاد در سیاست خارجی جهوری اسلامی

فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
روابط خارجی ایران در طول تاریخ به جز دوره هایی کوتاه همواره با تنش ، درگیری و جنگ روبه رو بوده است . ایران در این دوره طولانی از تاریخ خود با قدرت های بزرگ و یا با قدرت های درجه 2 و 3 منطقه ای و فرا منطقه ای درگیر بوده است تاریخ ایران از نخستین روزهای پایه گذاری سلسله هخامنشی تابه امروز بیانگر این مسأله است .

ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در محلی واقع شده که 3 قاره آسیا ، اروپا ، آفریقا را بهم وصل می کند . به علت این موقعیت جغرافیایی ایران از دیرباز محل ارتباط شرق و غرب بوده است . گراهام فولر در کتاب قبله عالم ژئوپولیتیک ایران می گوید که ایران مرکز جهان است موقعیت جغرافیایی ایران سبب شده تا این کشور به عنوان کشور بین المللی شناخته شود . موقعیت جغرافیایی ایران ایجاب می کند تا با بسیاری از قدرت های بزرگ در ارتباط باشد ایران به علت موقعیت جغرافیایی خود در تلافی با قدرت های بزرگ قرار دارد لذا هر گونه رفتارآن در سیاست خارجی با منافع قدرت های بزرگ ارتباط پیدا می کند .
طرح مسئله
از انقلاب ایران در 1979 تا 1988 ایران هم با قدرت های بزرگ و هم با کشورهای منطقه ای درگیر بود از 1988 تا 1997 هر چند از تنش ها در روابط خارجی ایران کم شد اما به کلی از بین نرفت

سال های بین 1997 تا 2001 تنها دوره ای بعد از انقلاب بود که روابط خارجی ایران با اکثر کشورها از جمله با کشورهای اروپایی و جامعه اروپایی بدون تنش و حتی رو به گسترش بوده است . اما از سال 2001 به بعد دوباره روابط خارجی با بحران شدیدی روبه رو شد که در گذشته بی سابقه بوده است . در این پژوهش در پی آن هستیم تااین وقایع را ریشه یابی کنیم و به پاسخ قانع کننده ای دست یابیم ابتدا این رویدادها را در قابل سئوال تحقیق مورد پرسش قرار می دهیم و سپس پاسخ

فرضی خود را در قالب فرضیه مطرح می کنیم .
موضوع : نقش اقتصاد در سیاست خارجی جمهوری اسلامی
سئوال تحقیق : اقتصاد چه تاثیری برروی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران داشته است ؟
فرضیه تحقیق : نیازها و مشکلات اقتصادی بعد از جنگ 8 ساله باعث گرایش سیاست خارجی ایران به سمت کشورهای پیشرفته صنعتی بخصوص اتحادیه اروپا شده است .
روش تحقیق : توصیفی – تحلیلی
روش جمع آوری اطلاعات : کتابخانه ای
روش جمع آوری : علّی
بیان مشکلات : کمبود منابع ، کنبود وقت
سازماندهی تحقیق : این تحقیق شامل چند فصل است .فصل اول در مورد کلیات تحقیق می پردازیم که سامل مقدمه ، طرح مسئله و سئوال و فرضیه و ... سازماندهی تحقیق و در فصل های بعدی به موضوعات خاصی می پردازیم که درتحقیق به آن اشاره شده است و در آخر به نتیجه گیری می پردازیم .

فصل دوم

ایران و سازمان همکاری اقتصادی ( اکو )
سه کشور ایران ، ترکیه ، پاکستان در ژوئیه 1964 سازمان همکاری عمران منطقه ای یا ار. سی. دی را تشکیل دادند . شرایط سیاسی – اقتصادی کشورهای عضود و نیز تحولات بین المللی در نخستین سالهای دهه 1960در شکل گیری این سازمان نقش داشت از نظر سیاسی هر سه کشور گرایش به غرب داشتند . به دلیل مشکلات اقتصادی ، فاقد ثبات سیاسی بودند . هر سه کشو برای غلبه بر مشکلات اقتصادی ،خواستار همکاری اقتصادی با یکدیگر بودند . نزدیکی جغرافیایی ، پیوندهای فرهنگی و مشترکات تاریخی زمینه مساعدی را برای همکاری فراهم می

کرد . ضرورت برقراری راههای ارتباطی ، بهره گیری از پیشرفت های تکنولوژیکی ، همکاری در علوم و فنون ، گسترش مبادلات تجاری ، نیاز به اجرای برخی طرحهای صنعتی مادر و بالاخره استفاده از امکانات منطقه ای با توجه به محدودیت ذخایر ارزی از جمله عوامل داخلی شکل گیری این سازمان بود .
از نظر عوامل بین المللی ، تشکیل کنفرانس توسعه و تجارت وابسته به سازمان ملل متحد (انکتاد) در 23 آوریل 1964 بسیار موثر بود . در اعلامیه نهایی کنفرانس مذکور ، دهه 1960 به عنوان دهه توسعه و عمران کشورهای در حال رشد نامیده شد و از کشورهای در حال توسعه دعوت شد که برای رشد صنایع و تجارت خود در سطح عمران منطقه با هم همکاری کنند . به دنبال آن سازمانهای همکاری اقتصادی منطقه ای یکی پس از دیگری شکل گرفت. در کنفرانس نخست وزیران ایران ، ترکیه و پاکستان در 19 ژوئیه 1964 در استانبول درمورد ضرورت تشکیل آر . سی. دی گفته شد : پیدایش گروههای منطقه ای اقتصادی از کشورهایی که منافع مشترک دارند ، یکی از خصوصیات برجسته زمان ما و از عوامل بسیار مهم در تسریع رشد اقتصادی به شمار می رود . 1
با این حال سازمان عمران منطقه یا در عمل فاقد پویایی و شتاب لازم در توسعه همکاری منطقه ای بود و در نتیجه نتوانست نتایج قابل توجه و ملموسی به دست آورد و به انقلاب ایران ، فعالیت این سازمان عملاً به حالت رکود در آمد . اما این سازمان در سال 1984 در قابل سازمان همکاری اقتصادی یا اکو فعالیت های خود را دوباره آغاز کرد .

عوامل مختلفی در احیاء این سازمان تاثیر داشت . ایران بعد از انقلاب به علت انزوای سیاسی در سطح بین المللی ، تحریم های اقتصادی و جنگ با عراق به طرف ترکیه و پاکستان گرایش پیدا کرد . ترکیه نیز به علت مسایل داخلی خود ( مشکل کردها و مسائل قبرس ) و نیز عدم عضویت در اتحادیه اروپا ، خواستار احیاء این سازمان بود . پاکستان نیز به علت مشکلات مربوط به همسایه شرقی خود یعنی هندوستان مایل بود که این سازمان دوباره فعال شود .

اقتصاد یا تجارت
- امضای پروتکل تعرفه های ترجیحی : یک یک پروتکل تعرفه های ترجیحی بین سه کشور ایران ، پاکستان و ترکیه به امضاء رسیده است . براساس این پروتکل امضاء کنندگان نسبت به تعدادی از اقلام و کالاها ، تخفیفات و ترجیهات تعرفه ای به یکدیگر اعطا می کنند. البته در نظر است که سایر اعضائ به این پروتکل به پیوندند . این ترجیحات با توجه به تحولات اقتصادی جهان و تجربیات دیگر همکاری های منطقه ای ، ضروری است که مورد بازنگری قرار گیرد .این امر تاثیر قابل توجهی در گسترش تجارت در منطقه خواهد داشت .

- اینجا بانک تجارت و توسعه اکو : کشورهای عضو اکو یک بانک به نام « بانک تجارت و توسعه اکو» برای سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصادی درجهت توسعه اقتصادی منطقه و گسترش تجارت درون منطقه ای تاسیس کرده ان . مقر اصلی بانک در استانبول ترکیه است ، قرار است شعبه هایی درایران و پاکستان دایر شود . تاکنون ایران و پاکستان اسناد مربوط را امضاء کرده اند . سهم اولیه هر یک از اعضاء 40میلیون دلار است . 1

- تاسیس شرکت بیمه اتکایی اکو: توسعه همکاری اقتصادی منطقه ای نیازمند ایجاد زیر ساخت ها و مکانیزم های مشخصی است که همکاری شرکت های بیمه کشورهای عضو اکو یکی از ابزارهای موثر در ایجاد این زیر ساخت شناخته شده است . تبدیل صندوق بیمه اتکایی به شرکت بیمه اکو که حوزه فعالیت آن بیشتر می شود ، تضمینی برای توسعه صادرات و خدما در منطقه و خارج از آن است . مقر شرکت بیمه اتکایی اکو کراچی است .

- اتاق بازگانی اکو: با توجه به اهمیت نقش بخش خصوصی در فعالیتهای اقتصادی اتاق بازرگانی اکودر این راستا تشکیل شده است . این اتاق زمینه های لازم برای گسترش فعالیت های اقتصادی بین بخشهای خصوصی کشورهای عضو را فراهم خواهد کرد . تشکیل دیوان داوری اتاق اکو برای حل اختلاف ها ی تجاری و بازرگانی کشورهای عضو نیز در این راستا است .
- امضای موافقتنامه ترانزیت و تجاری اکو: این موافقت نامه در سال 1994در کارچی پاکستان تدوین شد و سپس در شورای برنامه ریزی اعضاء اکو درتهران به تصویب رسید. به غیر از افغانستان و ازبکستان که الحاق نهایی و امضاء سند را به آینده موکول کردند، این موافقتنامه تسهیلاتی را برای صدور روادید برای تجار کشورهای عضو فراهم می کند . علیرغم ایجاد نهادها و تسهیلات مذکور ، هنوز سهم تجارت درون منطقه ای اکو در مقایسه با میزان کل تجارت آن بسیار اندک است. 1

همکاری در زمنیه های علمی و فرهنگی
چهارمین محور استارتژی جدید اکو همکاری های منطقه ای در زمنیه های فرهنگی ، علمی، حفاظت از محیط زیست و برقراری ارتباط و همکاری با سازمان های منطقه ای و بین المللی است .
1. همکاری های علمی و فرهنگی
از نظر تئوریک و تجربی بررس های به عمل آمده نشان می دهد که موفق ترین نوع همکاری ها ی منطقه ای همکاری های علمی و فنی است . عملکرد کمیسیون های منطقه ای سازمان ملل متحد و طرح کلمبو در آسیا بیانگر این مسئله است . کمیسیون های منطقه ای شارمان ملل پیش از آنکه به کار طراحی پروژه های توسعه بپردازند ، مرکزی برای مبادله عقاید و آراء ایجاد کردند. در طرح کلمبو نیز به همین نحو عمل می شود . اصولا همکاری های علمی آسانتر از سایر همکاری ها است . اکو در زمینه های علمی و فرهنگی اقدام به تاسیس دو مرکز زیر کرده است :
احیای موسسه فرهنگی اکو : به منظور حفظو تحکیم پیوندهای دیرینه وگسترش روابط موجود میان کشورهای عضو ، موسسه فرهنگی اکو احیاءگردید . یازمان عمران منطقه ای یا آر. سی. دی قبلا یک موسسه فرهنگی داشت که حدود 15 سال فعالیت کرد . این موسسه اقدامات مفیدی را در جهت توسعه همکاری های فنی بین کشورهای عضو انجام داد . از جمله فعالیت های آن می توان از انتشار 62 جلد کتاب و صدها نشریه و مبادله هیئت های فرهنگی مختلف نام برد .

وظیفه موسسه فرهنگی اکو گسترش همکاری های فرهنگی درابعاد وسیع آن است . از جمله وظایف این موسسه اجرای برنامه ها و فعالیت های مشترک فرهنگی ، تبادل برنامه های فرهنگی ، مشارکت در طرح های مربوط به حفاظ میراث فرهنگی منطقه ، برپایی نمایشگاه های هنری ، برگزاری سمینارهای فرهنگی ، گسترش ارتباطات رسانه های گروهی ، تبادل اطلاعات فرهنگی و علمی ، انتشار اثار برجسته ادبی و اجرای مسابقات ورزشی است . مرکز اصلی موسسه فرهنگی اکو در تهران است .

تاسیس بنیاد علمی اکو: با توجه به ماهیت طرح های تحقیقاتی و علمی که در سطح بین المللی ومنطقه ای نتایج و کاربرد مثبت تری دارد ، بنیاد عامی اکو به عنوان مرکزی برای استمرار بخشیدن به اجرای طرحهای مشترک تحقیقاتی و علمی ایجاد گردید . همچنین تربیت کادر متخصص و ماهر در سطح منطقه از جمله اهداف این موسسه است . مرکز اصلی بنیاد علمی اگر در اسلام آباد

است ولی واحدهایی در کلیه کشورهای عضو دایر خواهد شد. یکی دیگر از زمینه های همکاری این موسسه می تواند ترتیب استخدام متخصصین برجسته کشورهای عضو باشد. به عنوان مثال قزاقستان دانشمندان و متخصصین برجسته ای به ویژه در زمینه های هسته ای دارد که به علت کاهش حقوق آنها ، مهاجرت به غرب را در پیش گرفته اند ، ایران و پاکستان می توانند آنها را استخدام کنند .1

سیاست خارجی ایران در اکو
ایان نقش کلیدی در تحرک بخشیدن به اکو ایفا کرده است . علت این امر را باید در موقعیت ژئوپولیتیکی ایران جستجوکرد .ایران بین دو منطقه مهم ژئوپولیتکی یعنی خلیج فارس و آسیای مرکزی واقع شده است . ایران نه تنها ارتباطی بین این دو منطقه ، بلکه پل ارتباطی بین شرق و غرب است . ایران نه تنهاپل ارتباطی بین این دو منطقه ، پلکه ارتباطی بین شرق و غرب است . در میان اعضای اکو ایران در مقایسه با ترکیه و پاکستان از مزایای زیر برخوردار است .

1. نزدیکی جغرافیایی : ایران با 6کشور اکو مرز مشترک دارد . با ترکمنستان ، آذربایجان ، پاکستان ، ترکیه و افغانستان از طریق مرز زمینی و با قزاقستان از طریق مرز آبی ارتباط دارد . در حالیکه ترکیه با ایران و پاکستان با افغانستان و ایران مرز مشترک دارند . این دوکشور با هیچک از کشورهای آسیای مرکزی مرز مشترک ندارند .

2. دسترسی به دریا : کشورهای آسیای مرکزی از طریق ایران می تواند به آب های آزاد دسترسی پیدا کنند . توسعه راههای ارتباط زمینی میان کشورهای آسیای مرکزی و بنادر جنوبی ایران یکی از محورهای اصلی فعالیت اکو را تشکیل می دهد .
3. برخورداری از منابع انرژی : ایران دارای منابع غنی انرژی است . ایران با حدود 22 تریلیون متر مکعب ذخایر گازی دومین کشور بعد از روسیه در جهان است . ایران حدود 87 میلیارد بشکه نیز ذخایر نفتی دارد .
4. موقعیت مناسب برای حداث خطوط لوله نفت و گاز : ایران مناسب ترین مسیر برای عبور خطوط لوله نفت و گاز کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز است .
5. ایران در زمینه اکتشاف ، تولید و پالایش نفت و گاز از تجارب خوبی برخوردار است و این امربا توجه به نیاز کشورهای آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان برای این کشورها اهمیت دارد .
از سوی دیگر روند تحولات منطقه ای و بین المللی نیز موجب شده که ایران نقش مهمی را در اکو ایفا کند . در سالهای گذشته تلاش های ایران برای برقرار روابط نزدیک با شورای همکاری خلیج فارس به نتیجه نرسید . حدود نیمی از مرزهای ایران با کشورهای عربی و نیم دیگر آن با کشورهای عضو اکو است . وقتی کشورهای عربی ، ایران را در جمع خود نمی پذیرند ، راه دیگری برای آن جز

تشکیل و تقویت اکو وجود ندارد . خطری که ایران را تهدید می کند . محاصره از سوی اعراب است . هدف اصلی آمریکا و اسرائیل نیز انزوای ایران است . بنابراین عضویت ایران دراکو ، تلاش های اعراب را برای محاصره ایران و تلاش آمریکا و اسرائیل رابرای انزوای آن خنثی می کند .
ایران بر این باور است که برقراری روابط با آسیای مرکزی و قفقاز موجب احیای جایگاه طبیعی آن درمنطقه می شود . ایران در این راستا ، خواهان ایجاد توازن منطقه ای ، حفظ ثبات ، جلوگیری از

محاصره و پیشبرد اهداف اقتصادی و فرهنگی خود می باشد . یاران در صدد است که از موقعیت استراتژیکی خود برای برقراری ارتباط میان اروپا و آسیا استفاده کند . اوراسیا ، حمل کالا از مرز چین تا ایران 10 روز و تا بندر کراچی پاکستان 20 روز به طول می انجامد . استفاده از راه ابریشم بسیار کوتاهتر از مسیر 3 تا4 ماهه کشتیرانی از بندر شانگهای و تین جین تا بندرعباس و یا کراچی است و هزینه حمل نیز با صرفه تر است . پاکستان نیز قصد اتصال راه های زمینی خود را با آسیای

مرکزی دارد . نزدیکترین راه از پاکستان به تاجیکستان و آسیای مرکزی از طریق باریکه 30 کیلومتری واقع در « واخان » افغانستان می گذرد که این منطقه به دلیل عدم ثبات سیاسی در افغانستان و تاجیکستان قابل استفاده نیست . راه معروف به « قره قوم » نیز از کوهستان های تیان شان می گذرد و به دلیل گردنه های دشوار و ریزش برف که به چند متر می رسد و باران های سیل آسا که جاده را مسدود می کند ، قابل استفاده نخواهد بود.

از نظر پاکستان ، احداث جاده های مناسب ولازم در افغانستات ، موکول به آن بود که دولتی متمایل به آن کشور ، در افغانستان حاکمیت داشته باشد . حمایت این کشور از طالبان در این راستا صورت می گرفت . اما سقوط طالبان و فقدان ثبات سیاسی در پاکستان بر مشکلات این کشور افزوده است . از طرف دیگر هیچگونه راه آهنی بین پاکستان و آسیای مرکزی از طریق افغانستان وجود ندارد . بنابراین پاکستان تنها از راه های واقع در قلمرو ایران می تواند مناسبات خود را با اعضای اکو توسعه دهد .

مرتبط ساختن شبکه های زمینی راه ابریشم از آسیای مرکزی تا خلیج فارس و اقیانوس هند از یک طرف ، و تا چین و سواحل اقیانوس آرام از طرف دیگر و سپس متصل کردن راه های دریایی از خلیج فارس و اقیانوس هند به بنادر چین ، از طریق تنگه مالاکا ، چرخه ای از مبادله مواد اولیه ، کالا و تکنولوژی را بین شرق و غرب وجنوب آسیا پدید خواهد آورد که در آن همکاری « اکو» و « آ . سه .آن » جایگاه ویژه یا خواهد داشت . تحقق این امر به استقلال اقتصادی – سیاسی و نیز بازیابی هویت فرهنگی مردم آسیای مرکزی کمک خواهد کرد . 1
4. ایجاد مناطق آزاد تجاری : ایران چندین منطقه آزاد تجاری در سراسر محور شمالی کشور

ایجاد کرده که سرخس یکی از آنها است. سالانه بیش از یک میلیون تن کالا از طریق گمرک سرخس به دو کشور ترکمنستان و قزاقستان حمل می شود که درآمد قابل ملاحظه ای را در قالب ترانزیت حمل زمینی کالا برای ایران در بردارد . طرح توسعه شهر سرخس قادر خواهد بود به این شهر امکان پذیرش خدمات گمرکی ، انبارداری و ترخیص بیش ازچند میلیون دلار کالا در سال را بدهد . مجتمع آزاد تجاری سرخس ، بر اساس طرحهای موجود از یک فرودگاه بین المللی وکلیه امکانات لازم برای سرویس دهی تجارت و ترانزیت برخوردار است . طبق توافق های حاصله با وزارت امور خارجه ، مراجعه کنندگان به این مجتمع نیاز به اخذ روادید نخواهند داشت . ایران تمام اقدامات مذکور را در چارچوب سازمان همکاری اقتصادی اکوانجام داده است.
5. تجارت نفت : این امر اکنون بین ایران و قزاقستان انجام می شود . قزاقستان سالانه حداقل 2 میلیون تن نفت خام با کیفیت قابل پالایش در پالایشگاه های تهران و تبریز را در یکی از بنادر ایران در دریای خزر ، به ایران تحویل می دهد و ایران با دریافت هزینه این معاوضه نفت قزاقستان با نفت

ایران طی سال های آینده به 6 میلیون تن در سال افزایش خواهد یافت .
6. پروژه انتقال گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ایران و ترکیه : این پروژه 1450 مایل طول خواهد دارد و سالیانه 15 تا 28 میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر خواهد کرد . هزینه اجرای این پروژه 9/3 میلیارد دلار برآورد شده است . عملیات احداث این پروژه با حضور روسای جمهور ایران و ترکمنستان در اوت 1994 آغاز شد . بااجرای طرح مذکور ایران سالیانه حدود 350 میلیون دلار سود به دست خواهد آورد .

به علت مشکل حمل و نقل نفت ، بهای هر بشکه نفت دریای خزر در محل 9 دلار است . در حالیکه این رقم برای نفت مشابه در خلیج فارس 17 دلار می باشد . با توجه به این که هزینه حمل و نقل هر بشکه از طریق خطوط آهن ایران حدود 4 دلار برآورد می شود ، لذا حدود 4 دلار ما به التفاوت هزینه تمام شده و قیمت فروش در خلیج فارس برای هر بشکه نفت خام ترازیت شده است . این امر انگیزه بسیار خوبی برای ترانزیت نفت آسیای مرکزی و آذربایجان از طریق ایران است . 1

فصل سوم
ایران و اروپا : از « گفتگوی انتقادی » تا « مشارکت اقتصادی »
روابط ایران و اروپا از زمان پیروزی انقلاب اسلامی از فراز و نشیب زیادی بخوردار بوده است . اما به طور کلی به علل وجود برخی اختلاف ها ، بیشتر با تنش روبه رو بوده است . در سال 19920

اتحادیه اروپا سیاست « گفتگوی انتقادی » با ایران را اتخلذ کرد و از سیاست آمریکا که انزوای ایران بود ، پیروی نکرد . اروا همچنین در سال 1996 سیاست « تحریم اقتصادی ایران » را که واشنگتن خواستار آن بود ، رد کرد . با این حال روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا همچنان فاقد تحرک بود .
با انتخاب سید محمد خاتمی به عنوان رئیس جمهوری ایران در 23 مه 1997 فصل جدیدی در ر

وابط سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا گشوده شد . وی سیاست داخلی خود را ایجاد جامعه مدنی ، گسترش آزادی بیان ، قانون گرایی ، مشارکت مردم در امورجامعه ، گفتگو و توسعه سیاسی قرار داد . سیاست خارجی وی نیز بر اساس تنش زدایی و انعطاف بیشتر در مناسبات منطقه ای و بین المللی و دور کردن تهران از کانون های تنش و بحران مبتنی بود .
سیاست خاتمی با استقبال کشورهای اروپایی روبه رو شد که دید و بازدید مقامات این کشورها از ایران و انعقاد قراردادهای مختلف اقتصادی بیانگر این مسأله است . به دنبال آن اتحادیه اروپا سیاست « گفتگوی تمدن انتقادی » را کنار گذاشت و از 1997 سیاست جدیدی که مبتنی بر « مشارکت اقتصادی » با یاران در طرح های توسعه بود ، در پیش گرفت. در این گفتار علل نزدیکی ایران و اروپا ، گفتگوی انتقادی ایران و اروپا ، مخالفت اروپا با تحریم اقتصادی ایران ، مشارکت اروپا در طرح های نفت و گاز و سایر طرح های صنعتی ایران ، تاثیر یورو بر مبادلات بازرگانی ایران و اروپا و گفتگوهای سازنده و فراگیر ایران و ارپا مورد بررسی قرار می گیرد .
علل نزدیکی ایران و اروپا :
سید محمد خاتمی درانتختبات 23 مه 1997 ( 2 خرداد 1376 ) با 20 میلیون رأی به عنوان هفتمین رئیس جمهور ایران برگزیده شد . وی در اولین مصاحبه مطبوعاتی بعد از انتخابات ریاست جمهوری تاکید کرد که سیاست آشتی جویانه او با خانواده بین المللی بر پایه برقراری روابط با همه

کشورهای جهان بر اساس احترام متقابل ، منافع مشترک و به دور از پذیرش سلطه قدرت های بزرگ استوار خواهد بود . بر اساس نوشته های مطبوعات خارجی فهرست اسامی کابینه 22 نفره خاتمی ، نشان دهنده عزم راسخ وی مبنی بر اعمال نظرات وی در روابط خارجی بود . 1
سیاست دولت خاتمی به ویژه در مسأله تنش زدایی در سیاست خارجی بااستقبال کشورهای اروپایی روبه رو شد . به دنبال آن اتحادیه اروپا تمایل خود را به توسعه روابط با ایران اعلام کرد . در این راستا مقامات کشورهای اروپایی به کرات از ایران دیدار کردند .
لامبرتو دینی وزیر امرو خارجه ایتالیا در مارس 1998 به ایران مسافرت نمود . وی در تهران اعلام کرد که اتحادیه اروپا به دنبال برقراری تماس های مستقیم هستند . وی افزود : « جهت تازه ای که ایران در روابط خود با دیگر کشورهای جهان در پیش گرفته از اهمیتی بنیادین در تصمیم گیری

اتحادیه اروپا برخوردار است . اتحادیه اروپا از تحولات اخیر در ایران بسیار دلگرم شده است و فکر می کنم که دوره جدید ، تحولاتی بسیار جدی را برای ایران ر جهت حفظ منافع ایران و منطقه به بار آورد . 1
والری ژیسکارددستن رئیس جمهوری پیشین فرانسه ونماینده فعلی مجلس این کشور نیز در ژوئن 1998 از ایران دیدار کرد . وی در مصاحبه ای در تهران گفت : « ما در فرانسه سیاست خارجی جمهوری اسلامی و مواضعی را که خاتمی مطرح میکند و انعکاس وسیعی در سطح جهان د

ارد ، با علاقه دنبال می کنیم و امیدواریم این روند مسیر مثبت و سازنده خود را حفظ کند .
در اوت 1998 نیز اوبر وردین وزیر خارجه فرانسه از تهران دیدار نمود .وی سفر 2 روزه خود را به تهران « مفید ، سازنده و بسیار مثبت» توصیف کرد و گفت این سفر ایجاد افق های گسترده ای برا ی همکاری دو جانبه در همه زمینه ها و گشوده شدن فصل تازه ای برای گفتگو درباره همه مسایل کمک خواهد کرد . 2
وزرای امورخارجه ایران و انگلیس نیز در حاشیه اجلاس پنجاه و سوم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سپتامبر 1998 در نیویورک دیدار و بر ضرورت همکاری دو کشور تاکید کردند . در این دیدار دو کشور موافقت نمودند که سطح روابط دیپلماتیک خود را به سطح سفیر ارتقاء دهند .
درمارس 1999 سید محمد خاتمی رئیس جمهوری ایران از ایتالیا دیدار کرد و اولین رئیس جمهوری ایران بود که پس از انقلاب اسلامی به یک کشور اروپایی سفر می کرد . هدف از این سفر تنش زدایی درسیاست خارحی ، تلاش برای تعمیق گفتگوی تمدن ها و نیز توسعه همکاری های اقتصادی ایران با ایتالیا بود . ایتالیا به این دلیل به عنوان اولین کشور برای سفر رئیس جمهور ایران انتخاب شد که اولاً روابط ایران و ایتالیا برخلاف روابط ایران با دیگر کشورهای اروپایی در سال های کمتر با تنش روبه رو بوده است . ثانیاً ایتالیا مهد یکی از تمدن های بزرگ (روم ) است و به طوری که گفته شد ، یکی از اهداف این سفر گفتگوی تمدن ها بود ، ثانیاً واتیکان در رم قرار دارد و گفتگوبا پاپ نیز از اهداف دیگر این سفر بود.
گفتگوی انتقادی ایران و اتحادیه اروپا
روابط ایران با اتحادیه اروپا از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا 23 مه 1997 همواره با تنش روبه رو بود . ماجرای گروگان گیری کارکنان سفارت آمریکا در تهران ، جنگ ایران و عراق ، مسأله حقوق بشر در ایران ، اتهام حمایت ایران از تروریسم ، مخالفت ایران با روند مذاکرات صلح اعراب و اسرائیل ، تلاش های ایران برای دست یابی به سلاح های شیمیایی و هسته ای ، همکاری های ایران با

روسیه ، فشار آمریکا به اتحادیه اروپا برای منزوی کردن ایران و بالاخره مسأله صدور فتوی قتل سلمان رشدی از موانع تنش زا در روابط ایران با اتحادیه اروپا بود.
بدنبال صدور قتل سلمان رشدی ، کشورهای عضو اتحادی اروپا به طور همزمان سفرای خود را در مارس 1989 در تهران احضار کردند . و سطح روابط سیاسی خود را با تهران تقلیل دادند . آن ها همچنین ملاقات و گفت و گوی وزرای خود و معاونین آن ها را با ایران ممنوع اعلام کردند و همکاری های اقتصادی با ایران را محدود و واردات خود را از ایران کاهش دادند .
اما تجاوز عراق به کویت در 2 اوت 1990 موجب بهبود نسبی روابط ایران بااتحادیه اروپا گردید . در جریان اشتغال کویت ، جرج بوش رئیس جمهوری آمریکا دکترین جدی این کشور را تحت عنوان « نظم نوین جهانی » در 11 سپتامبر 1990 اعلام کرد .آمریکا در نظر دارد که در نظم نوین هژمونی خویش را به عنوان برترین قدرت جهانی در قرن 21 تثبیت کند و در این راستا از اروپا می خواهد که همچنان نقش رهبری آن را در نظم نوین جهانی بپذیرد .جرج بوش می گوید :« ایالات متحده آمریکا علی رغم ظهور مراکز جدید قدرت ، کماکان یگانه کشوری است که از توان واقعی جهانی برای اعمال قدر

ت سیاسی ، اقتصادی و نظامی در تمام ابعادش برخوردار است . در دهه 1990 همچون بخش اعظمی از تاریخ هیچ گونه جایگزینی برای رهبری آمریکا وجود ندارد . مسئولیت ما حتی در عصر نوین نیز محوری و گریز ناپذیر است . 1
در حالی که اتحادیه اروپا به عنوان یکی از مراکز جدید قدرت خواستار آن است که جایگاه مناسب خود را در عرصه جهانی داشته باشد . رئیس پارلمان اروپا دراین مورد گفته است : «اروپا باید نقش عمده ای در زمینه نوین سازی نظم جهانی ایفا نماید . جامعه اروپا نه تنها به عنوان اولین قدرت تجاری جهان مسئولیتی را بر عهده دارد ، بلکه باید مسئولیت سیاسی نیز بر عهده گیرد »2. واقعیت این است که اروپایی ها نمی خواهند صرفاً بازیگر صحنه اقتصادی باشند . بلکه آنها راغب هستند که در اتخاذ تصمیمات سیاسی و اداره نظم نوین جهانی فعالانه مشارکت کنند .
نگرانی اروپا از بهبود روابط ایران و آمریکا
از سوی دیگر با انتخاب سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری ایران ، اروپا نگران بهبود روابط ایران با آمریکا گردید . باز شدن باب گفتگو و اظهار نظر بی سابقه برخی از مقامات ایران و آمریکا ، احتمال بهبود روابط دو کشور را تقویت کرده بود . مارتین ایندیک سفیر آمریکا در اسرائیل ، 5 ور زبعت از انتخاب سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری ایران ، اعلام کرد کشورش از گفت وگو با ایران استقبال میکند و این امر ناشی از روی کار آمدن یک رئیس جمهور میانه رو در ایران است . در واقع برخی از تحلیل گران مسایل ایران در آمریکا معتقدند بودند که سیاست مهار دوجانبه موفق نبوده و آمریکا باید در سیاست خود در قبال ایران با توجه به شرایط پیش آمده در این کشور ، تجدید نظر کند

به دنبال آن اعلام شد که هیأت آمریکایی متشکل از 5 استاد زن دانشگاه های آمریکا در 30 اوت 1997 از تهران دیدار کرده اند . این نخستین هیأت رسمی آمریکایی بود که پس از انقلاب از تهران دیدار می کرد . در ادامه این روند آشتی جویانه ، وزارت خارجه آمریکا با صدرو بیانه ای در تاریخ 5 اکتبر 1997 نام سازمان مجاهدین را در فهرست گروه های تروریستی قرارداد که مورد استقبال مقامات وزارت خارجه ایران قرار گرفت .مصاحبه ی رئیس جمهور ایران با شبکه تلویزیونی سی ان ان نیز امیدواری به بهبود روابط ایران و آمریکا را افزایش داد . مسابقه فوتبال بین تیم های ملی ایران

و آمریکا در جریان بازی های جام جهانی در فرانسه ، که به « دیپلماسی فوتبال » معروف شد از نظر برخی نشانه ای از بهبود روابط ایران و آمریکا بود . این مسأله بازی تیم پینگ پونگ آمرکیا وچین را در سال 1971 که به برقراری روابط سیاسی بین دو کشور منجر شد ، تداعی می کرد . اما این اقدامات به دلیل مخالفت گروه هایی در دو کشور ، لابی یهود در آمریکا و مخالفین اصلاحات در ایران ، کمکی به بهبود روابط دو کشور نکرد و به مرور لحن مقامات دو کشور کمی نامهربانه تر از نخستین روزهای انتخابات شد . اتحادیه اروپا از این موضوع بسیار خشنود گردید . این اتحادیه با درک این نکته که مشکل ایران و آمریکا فاقد چشم انداز روشنی است و ایران در کوتاه مدت جایگزینی برای این اتحادیه ندارد ، تلاش بی سابقه ای را برای نزدیکی بیشتر به ایران آغاز کرد . اتحادیه اروپا علاوه بر استفاده از منابع انرژی ایران ، می توانست از موقعیت ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیک آن برای برقراری نوعی موازنه نفوذ در خاورمیانه استفاده کند.

و به دنبال آن سفرای کشورهای اروپایی که به خاطر قضیه میکونوس از تهران فراخوانده شده بودند ، در دسامبر 1997 به ایران بازگشتند . اتحادیه اروپایی همچنین در 25 مارس 1997 با صدور بیانیه ای ، به جای گفتگوی انتقادی تاکید بر « گفتگوی سازنده و فراگیر» با ایران نمود .
مخالفت اروپا با تحریم اقتصادی ایران
از طرف دیگر به نظر می رسد که اروپا و آمریکا به عنوان دو قطب نیرومند اقتصادی جهان در تعدیل روابط اقتصادی خود آینده دشواری در پیش رو خواهند داشت . رقابت بین دو قطب مذکور در عرصه های مختلف اقتصاید ، بازرگانی ، علمی و تکنولوژیک در آینده تشدید خواهد شد . به همین دلیل

برخی معتقدند که آینده ناظر جنگ سرد اقتصادی بین اروپا و آمریکا خواهد بود . فیلیپ کراسه زیر عنوان « استراتژی نوین آمریکا » از قول سناتورهالینگز در سال 1992 نوشت : « سال گذشته ما در جنگ سرد وامسال در جنگ خلیج فارس پیروز شدیم . اکنون هنگام آن است در جنگی که براستی برای آینده آمریکا مهم است پیروز شویم ، جنگ بازرگانی » از سال 1992 اتحادیه اروپا با آمریکا در موارد متعددی درگیر جنگ بازرگانی بوده که یک مورد آن جنگ موز در 1999 است . این مسأله تا بدان حد مهم بود که دیدار روسای جمهوری آمریکا و فرانسه را در مارس 1999 تحت الشعاع قرار داد و سازمان تجارت جهانی پیشنهاد تشکی یک جلسه اضطراری میان اتحادیه اروپا از آمریکا را کرد1 . مورد دیگر جنگ فولاد در سال 2003 است که چند کشور اروایی از آمریکا به دلیل وضع عوارض گمرکی بر واردات فولاد به زمان تجارت جهانی شکایت کردند و سازمان رای به محکومیت آمریکا داد . اما به نظر می رسد که جنگ اصلی بر سر منابع انرژی خواهد بود . یکی ازاهداف آمریکا در نظم نوین جهانی کنترل منابع انرژی است . در واقع نظم نوین جهانی ، طرحی نو برای سلطه ای نو برمناطق مهم و ژئوپولیتیک جهان توسط آمریکا است . تئوریسین ها و استراتزیست های آمریکا به خوبی دریافته اند که در تواز قدرت های آینده برتری از آن قدرتی خواهد بود که بر مناطق سرشار از ذخایر انرژی تسلط داشته باشد .

ژان ژاک شرایبر نویسنده آمریکایی کتاب « تکاپوی جهانی » نوشته است : آمریکایی ها سرانجام به اهمیت عربستان سعودی پی بردند و کارشناسان پنتاگون به این نتیجه می رسند که هر که این قلعه را در دست داشته باشد ، برتری بزرگی خواهد داشت و تا به آنجا می رسند که میگویند ظرف ده سال هر که بر عربستان و خاورمیانه مسلط باشد ، بر همه قاره اروپا مسلط خواهد بود .2

مشارکت اروپا در سایر طرح های صنعتی ایران :
به دنبال ارتقائ روابط سیاسی ایران و انگلیس از سطح کاردار به سفیر در 1998 شرکت های انگلیس نیز تمایل خود را به سرمایه گذاری در طرح های صنعتی ایران اعلام کردند . در سال 1998 یک شرکت انگلیسی مجوز سرمایه گذاری در طرح تولید مواد پتروشیمی به میزان 1/1 میلیارد دلار را کسب کرد .این میزان 94 درصد از کل سرمایه گذاری های خارجی در ایران در این سال بود . دو شرکت انگلیس و سوئیسی نیز آمادگی خود را برای سرمایه گذاری در ایجاد چند واحد تولید مواد غذایی در استان های غرب کشور به میزان 300 میلیون دلار اعلام کردند .

فرانسه نیز اعلام کرد که در زمینه ساخت یک کشتارگاه صنعتی در سنندج مشارکت می کند . توافق بانکهای فرانسه به ویژه « ناسیونال بانک پاریس » و ژنرال سوسایتی » در مورد سرمایه گذاری 7/1 میلیارد دلاری درایران با ضمانت موسسه اعتباری صادرات فرانسه در زمینه نفت و گاز و خودروسازی نیز با یکدیگر همکاری دارند .

بانک ایتالیایی میدیوبنکا نیز با پرداخت 2/1 میلیارد دلار وام به کنسرسیوم شش بانک تجارت ایران در طی نشست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ایتالیا در تهران در 1998 موافقت کرد . کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ایتالیا مدت 7 سال بود که به حالت تعلیق درآمده بود . موافقت نامه مربوط به پرداخت وام یاد شده را وزرای تجارت خارجی ایتالیا و معادن و فلزات ایران در حضور نمایندگان بانک ایتالیایی و بانک های ایرانی امضاءکردند . در جریان سفر وزیر پست و تلگراف ایران به ایتالیا در فویه 1999 نیز یک یادداشت تفاهم بین دو کشور برای همکاری در زمینه مخابرات ، پست و پست

بانک امضاءگردید . به موجب این یادداشتها تفاهم ایتالیا در زمینه صدرو فن آوری ساخت نوعی از گوشی های تلفن همراه با ایران همکاری می کند . در آوریل 1999 نمایندگان کنسرسیومی از صنایع مختلف ایتالیا به جزیره کیش ایران سفر کردند و زمینه های سرمایه گذاری در این جزیره را بررسی نمودند . رئیس این هیأت بااشاره به این که کیش منطقه ای با ارتباطات بیشتردر خاورمیانه و آسیای میانه است ، گفت :« کیش برای ایتالیا ی بازار نیست، بلکه موقعیت ممتازی برای به دست آوردن بازارهای دیگر است .1
گفتگوهای سازنده و فراگیر

بر اساس بیانه 25 مارس 1997اتحادیه اروپایی ، نخستین دور از گفت و گوهای سازنده و فراگیر ایران و اتحادیه اروپا د ژوئیه 1998 و در زمان ریاست اتریش بر اتحادیه آغاز شد . این دوره از گفتگوها به صورت دوره ای در تهران و یکی از پایتخت های اروپایی صورت گرفت . از سال 1998 تا 2002 ده دوره از این گفتگوها در تهران ، وین ، هلسینکی ، تهران ، استکهلم ، تهران ، مادرید ، تهران و رم برگزار گردید .
این گفت گو ها تمام موضوعات مورد علاقه طرفین درتمام زمینه ها مانند انرژی ، تجارت ، س

رمایه گذاری ، مواد مخدر ، پناهندگان ، حمل و نقل ، محیط زیست ، کشاورزی ، حقوق بشر ، تروریسم ، مذاکرات صلح خاورمیانه و سایر مسایل منطقه ای و بین المللی را در بر می گرفت . برای گفتگو درباره این موضوعات ، طرفین چندین کمیته کاری تشکیل دادند .
به هنگام تنظیم سند نهایی این گفتگوها ، بین سران کشورهای اروپایی اختلاف نظر بروز کرد . در این مورد در میان اعضای اتحادیه اروپا 2 دیدگاه وجود داشت . گروهی از کشورهای اروپایی مانند آلمان ، انگلستان ، دانمارک ، هلند و لوکزامبورگ خواستار تنظیم یک سند جامع بودند که تمام موضوعات را در برگیرد و در آن همکاری های اقتصادی و تجاری با ایران منوط به همکاری های ایران در زمینه مسایل سیاسی ، حقوقی مانند مبارزه با تروریسم و بهبود وضعیت حقوق بشر در این کشور گردد.
گروهی دیگر از کشورهای اروپایی مانند یونان ، ایتالیا ، فرانسه و اسپانیا برخلاف گروه نخست فقط خواستار تنظیم یک سند تجاری و اقتصادی بودند . این کشورها معتقد بودند که با توجه به تمایل ملت ایران به بهبود وضعیت دموکراسی و حقوق بشر و وجود گروهی به نام اصلاح طلبان در حاکمیت ایران که معتقد به گسترش آزادی های سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی درایران هستند ، می توان با انعقاد این قرارداد و کمک به بهبود وضعیت اقتصادی ایران ، زمینه تقویت اصلاح طلبان و تداوم حمایت مردم از آن ها و به مرور بهبود وضعیت حقوق بشر و دموکراسی در ایران را فراهم نمود . به نظر این گروه ناکام ماندن اصلاح طلبان به ویژه در زمینه اقتصادی به منزله بازگشت تدریجی ایران به دوران قبل از انتخاب 23 فوریه و حاکمیت مجدد گروه تندرو بر ایران است . این گروه در صدد اتخاذ مدلی مانند مدل روابط آمریکا با چین بودند که در عین حجم بالای مبادلات تجاری میان آن دو کشور ، موضوعات سیاسی میان آنه از موضوعات بحث برانگیز باقی مانده است .

سرانجام کشورهای عضو اتحادیه اروپایی در اجلاس لوکزامبورگ در 17 ژوئن 2002 توافق کردند که با اتخاذ رهیافتی از تلفیق نظرات دو گروه ، همکاری با ایران در 2 سند همکاری های اقتصادی و تجاری و سند سیاسی به صورت جداگانه تنظیم گردد و شورای وزیران اتحادیه موظف شد مذاکرات خود را با ایران در ارتباط بااین اسناد ، آغاز نماید .

کریس پاتن کمیسیونر روابط خارجی اتحادیه اروپایی در این ارتباط اعلام کرد : « باید قدرت حرکن اصلاحات در ایران را به رسمیت شناخت و باید آگاه باشید که عناصر دیگری وجود دارند که نگاه دوستانه به غرب ندارند .اگر شما با افراد منطقی گفت وگو نکنید ، افرادی که منطق کمتری دارند ، نصیبتان خواهند شد .»