بخشی از مقاله
مقدمه
دوران گذار در نظام بینالملل به دلیل ابهام، پیچیدگی، مخاطرهآمیزی و سرنوشتسازی و باتوجهبه شتاب تحولات در دنیای جهانیشده، موجب بروز بیثباتیهای عدیده در مناطق مختلف جهان و رقابت گفتمانها خردهگفتمانهای مختلف شده است. در دوره انتقالی و سیال در نظام بینالملل، بهعنوان شرایط شتابان و درحال جهش، بازی بزرگی درحال شکلگیری است. فضای چندگفتمانی و چندپارگی، ورود قدرتهای منطقهای و جهانی به بازی ائتلاف قدرت یا ائتلاف گفتمانی و تلاش آنها برای بازسازی و برسازی خود برای کسب سهم بیشتر در نظام آتی بینالملل، حکایت از آن دارد که جهان در این پیچ تاریخی، آبستن شکلگیری نظمی سیال است.
در این دوران گذار، باتوجهبه تحول در مفهوم و ماهیت قدرت، بازیگران منطقهای و بینالمللی درصدد شکلدهی و جهتدهی به نظام بینالملل در حال تکوین هستند. تکثر بازیگران دولتی و غیر دولتی و لزوم تصمیمگیری ترکیبی و جمعی کشورها موجب اهتمام بازیگران منطقهای و بینالمللی به ائتلافسازی و یارگیری بیشتر شده است. افزایش نقش و اثرگذاری قدرتهای منطقهای مانند جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و عربستان سعودی در فضایی که از آن به »پوستاندازی استراتژیک« تعبیر میشود، موجب »برآمدن ایران« از نظر منطقهای در عرصه صلح و امنیت محیط پیرامونی شده است.
در این رهگذر، نظام منطقهای با چالشهایی در عرصه صلح و امنیت روبهرو شده است که از آن جمله میتوان به مواردی ازقبیل: شبه حاکمیتها یا دولتهای فرومانده، مناقشه درباره هنجارهای مورد منازعه، خشونتگرایی گروههای تروریستی، منازعات قومی و شکافهای هویتی که احتمال تجزیه یا فروپاشی دولتها را تشدید میکند، منازعات کمشدت. ولی طولانی مدت، رقابتهای ایدئولوژیک خشونتآمیز، بینظمی مداوم و بیثباتی ناشی از شکافهای داخلی، تکثر بازیگران آشوبساز، منازعات درمورد منابع آبی، جنگهای سایبری، جنگ در فضا، بهرهگیری دولتها یا افراد بدسرشت از فناوریهای پیشرفته بهویژه سلاحهای میکروبی علیه بشر و استفاده بازیگران غیردولتی از زور و قوه قهرآمیز اشاره کرد.
موارد یادشده بیانگر آن است که در شرایط پیچیده و ابهامآمیز دوران گذار توسل به حقوق بینالملل در سیاست خارجی میتواند ضمن کاهش مخاطرات و آسیبپذیریها موجبات اتخاذ سیاست خارجی سنجیده هوشمند را فراهم آورد. یک لحظه غفلت یا اشتباه محاسباتی ممکن است یک بازیگر را از گردونه تأثیرگذاری بر نظام بینالملل خارج کند. باتوجهبه جابهجایی نقشها، هر بازیگری درصدد آن است که سمت و سوی هنجارها و جریانهای موجود را به نفع خود تغییر دهد. بنابراین هوشیاری، هوشمندی و مدیریت زمان اهمیتی بسزا دارد.
باتوجهبه تحول در سطوح تحلیل محلی، منطقهای و بینالمللی و تأثیر و تأثر نظامهای منطقهای و نظام بینالمللی بر یکدیگر در دوران گذار، جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی خود بر آن است که با بهرهگیری از هنجارها و موازین حقوق بینالملل و با اهتمام به هوشمندی، برنامهریزی منسجم و هماهنگ و مدیریت زمان، به ایفای نقش مؤثر در صلح و امنیت منطقهای و ارتقای جایگاه خود از قدرت منطقهای به قدرت میانمنطقهای مبادرت کند. جمهوری اسلامی ایران عنوانبه بازیگر خِردگرا، عقلانی و اجتنابناپذیر و برخوردار از مزیت لولاگونه ژئوپلیتیک میتواند در این مواجهه گفتمانی با رادیکالیسم و افراطگرایی پیروز میدان باشد. مشروط بر آنکه به کاربست هدفمند قواعد حقوق بینالملل در سیاست خارجی خود مبادرت کند.
مقاله حاضر میکوشد، ضمن ارائه بحثی نظری درزمینه جایگاه بینالملل در سیاست خارجی، به تبیین جایگاه حقوق بینالملل در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بپردازد و باتوجهبه تنش منطقهای پدیدآمده در مناسبات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در فاجعه منا و توجهبه پیامدهای آن بر صلح و امنیت منطقهای، نحوه بهرهگیری سیاست منطقهای جمهوری اسلامی ایران از حقوق بینالملل در قبال عربستان سعودی در فاجعه منا را به دقت بررسی کند.
مبحث نخست: بحثی نظری در زمینه جایگاه حقوق بینالملل در سیاست خارجی
بهرغم آنکه حقوق بینالملل و سیاست خارجی دو جنس متفاوت دارند، اما از رهگذر میانکنش با یکدیگر میتوانند دستاوردهای سودمندی عرضه کنند. حقوق بینالملل رویکردی ساختاری و نهادی به تحولات بینالمللی و نگاهی آرمانگرایانه، انسانمدارانه، وفادارمنشانه به صلح بینالملل با چشماندازی درازمدت به حاکمیت شایسته قانون براساس چندجانبهگرایی دارد؛ اما سیاست خارجی با رویکرد فرآیندمدار و عملگرایانه با تأکید بر قدرت و منافع ملی، به جای اهتمام به مزایای بلندمدت، به منافع کوتاهمدت میاندیشد. حقوق بینالملل بیشتر به عرصه سیاست اعلامی و ابراز نظر، مشاوره و توصیه یا الزام درباره پایبندی به هنجارهای چندجانبه و ایفای تعهدات مندرج در موافقتنامههای بینالمللی اهتمام دارد؛ درحالیکه سیاست خارجی ناظر به عرصه عمل و اقدام در دنیای قدرت و سیاست است . - Posner, 2009 -
حقوق بینالملل خواستار »صحبتکردن با قدرت2« است تا براساس ایدئالهای ناب حقوقی، حاکمیت برابر دولتهای ضعیف را دربرابر کشورهای قدرتمند تضمین کند و حق آنان برای تعیین سرنوشت خویش را به رسمیت بشناسد، درحالیکه سیاست بینالملل خواستار »مدیریت بهعنوان قدرت3« است. حقوق بینالملل رویکردی سختگیرانه دارد، درحالیکه روابط بینالملل همراه با انعطاف است. حقوق بینالملل درصدد بازسازی نظم اخلاقی و هنجاری در جامعه جهانی است، درحالیکه سیاست بینالملل بر بازسازی نظم سیاسی اقتصاد جهان در نظام بینالملل با تکیه بر توان نظامی، اتحادها و ائتلافها و سیاست قدرت تأکید میکند.
از این رهگذر، شایسته است رویکرد بازدارندگی امنیتی در سیاست قدرت با رهیافت اطمینانبخشی مشروع نرمافزاری در حقوق بینالملل تلفیق گردد تا شالوده سیاست خارجی هوشمند در عرصه حفظ صلح و امنیت و ثبات منطقهای ریخته شود . - Kennedy, 2004 - واقعیت آن است که در عصر جهانیشدن، نهتنها مرزهای جغرافیایی کمرنگ شده است و به گفته دیوید هاروی4 شاهد »فشردگی مکان زمان5« هستیم - Harvey, 1989 - ، بلکه مرزهای دو دانش حقوق بینالملل روابط بینالملل نیز فروریختهشده و گرایش تحصیلی میانرشتهای6 با عنوان »حقوق روابط بینالملل7« یا »حقوق سیاست بینالملل8« شکل گرفته است.
جهانیشدن فضایی برای هماهنگی دو دانش حقوق بینالملل روابط بینالملل فراهم آورده، باتوجهبه درهم تنیدگی این دو دانش، زمینه برای بهبود رابطه بین مدیران سیاستگذار و مشاوران حقوقی ایجاد کرده است. همانگونه که رویکرد تلفیقی قدرت نرم و قدرت سخت به تعبیر سوزان ناسل9 منجر به شکلگیری قدرت هوشمند10 شده است - Nossel, 2004 - ، میانکنش رویکرد نرمافزاری حقوق بینالملل با رهیافت سختافزاری سیاست بینالملل میتواند سیاست خارجی پویا براساس دیپلماسی هوشمند را در عصر جهانیشدن رقم زند. این مهم منوط به آن است که سیاستمداران رویکردی منعطف، غیررسمی، اجتماعیتر و همکاریجویانه در مقایسه با حقوق بینالملل اتخاذ کنند.
باوجوداین، رابطه حقوق و قانون با دولت و قدرت بهگونهای است که دولتها میکوشند از حقوق بینالملل بهعنوان ابزار مدیریتی در عرصه سیاستگذاری و اقدام بهره جویند. چنین رویکرد ابزارانگارانه11 به حقوق بینالملل بهویژه درزمینه رژیم »حکمرانی مطلوب12« مشهود است؛ زیرا زمامداران حکومتی، سیاست را مظهر پیوند حقوق و قانون میدانند و قانون را طرحوارهای از ارزشها در یک ساختار نهادی قلمداد میکنند که معطوف به سیاستگذاری و مدیریت است.
