بخشی از مقاله
چکیده:
در پژوهش حاضر، مفهوم تعامل سازنده و موثر با جهان به صورت عام و ارتباط آن گفتمان اعتدالگرایی در عرصه سیاست خارجی دولت حسن روحانی به صورت خاص مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. به دلیل برجستگی و حاکم شدن گفتمان اعتدال گرایی در سیاست خارجی دولت یازدهم، به نظر می رسد نظریه پیوستگی جیمز روزنا به دلیل اهمیتی که برای عامل محیط بین المللی و عامل فرد - اندیشهها و شخصیت حسن روحانی - قائل است، ارتباط بیشتری با عنوان این پژوهش دارد. بر این اساس سعی شده است تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانهای و اسناد اینترنتی گفتمان اعتدالگرایی در دوره حسن روحانی و دلیل حاکم شدن آن بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران موردبررسی قرار گیرد.
نویسندگان معتقد هستند شرایطی از جمله تحریمهای شدید اتخاذشده توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد، امنیتی شدن ایران در عرصه روابط بینالملل، کاهش روابط با همسایگان، متمرکز شدن سیاست نگاه ایران به شرق و چند کشور آمریکای لاتین و ... در دوره احمدینژاد و در نهایت اندیشهها، شعارها و شخصیت ویژه حسن روحانی به حاکم شدن گفتمان اعتدالگرایی بر سیاست خارجی ایران منجر گردید. در واقع، سیاست خارجی اعتدال گرا به دنبال نمایش چهره مطلوب از ایران در عرصه بینالمللی است تا از این طریق بتواند منافع ملی کشور را تسهیل و فراهم سازند.
کلیدواژهها: سیاست خارجی، اعتدال، تعامل سازنده، اعتمادسازی، تنشزایی
مقدمه:
سیاست خارجی ج.ا.ایران دارای منافع و اهداف متنوع و متکثری می باشد، جهتگیری اصلی نظام بر اساس اصول سیاست خارجی که در قانون اساسی کشور مشخصشده و اصول و مبانی روشنی دارد، صورت میگیرد. هرکدام از دولتها بر اساس برنامهها و گفتمانی که در عرصه سیاست خارجی انتخاب میکنند تغییراتی در رابطه با دیگر کشورها ایجاد مینمایند. پس از پیروزی روحانی در انتخابات سال 1392 گفتمان اعتدالگرایی با تمرکز بر انتقادات گسترده بر سیاست خارجی تنشزا و تهاجمی دولت قبلی به عرصه سیاست خارجی ج.ا.ایران ورود پیدا نمود.
مبنای این گفتمان و اصول و محورهای ایده تعامل سازنده با جهان شامل محورهایی همچون دوری از تنش و تنشزدایی، عقلانیت و تدبیر در عرصه سیاست خارجی، اعتمادسازی، بهبود چهره، تصویر و پرستیژ ایران در عرصه جهانی، دیپلماسی فعال و پویا، تلاش برای بهبود روابط با کشورهای جهان بهویژه کشورهای همسایه و در صورت وجود شرایط منطقی مذاکره دوجانبه و از موضع احترام متقابل با آمریکا، از بین بردن شرایط کنونی در عرصه سیاسی- امنیتی و فراهم نمودن فضا برای رشد و توسعه اقتصادی کشور در چارچوب اسناد بالادستی و بهخصوص چشمانداز ایران 1404 است. - رضایی و ترابی، - 133 :1392 البته این رویکردها تنها در دولت یازدهم به کار گرفته نشدهاند، بلکه بیشتر آنها در دولتهای قبلی و بهویژه دولت اصلاحات دنبال شدهاند.
سؤال پژوهش بدین شرح است: علت حاکم شدن گفتمان اعتدالگرایی بر سیاست خارجی ج.ا.ایران چه بود؟ یا به عبارتی بهتر، تحلیل سیاست خارجی دولت یازدهم بر اساس کدامیک از نظریههای روابط بینالملل قابلبررسی است؟
در پاسخ به سؤالات مذکور این ایده و فرضیه مطرح میشود که به دلیل قرار گرفتن ج.ا.ایران در محیط ناامن بینالمللی و انتقادات وارده بر سیاستهای دولت قبلی سیاست خارجی دولت یازدهم بر مبنای گفتمان اعتدالگرایی و بر اصول و محورهای ایده تعامل سازنده با جهان طرح گردید. جهت تحقق هدف این پژوهش، نظریه پیوستگی جیمز روزنا متناسب با موضوع و به اقتضای آن به کار بسته میشود. بهکارگیری نظریه روزنا این امکان را به ما میدهد تا اهداف دولت یازدهم را در عرصه سیاست خارجی ج.ا.ایران روایت کنیم. برای بحث بیشتر در این خصوص، مقاله حاضر مشتمل چهار بر بخش خواهد بود. در بخش اول اصول سیاست خارجی ج.ا.ایران و راهبردهای سیاست خارجی دولت یازدهم بررسی خواهند شد. در بخش بعدی چارچوب نظری منطبق با پژوهش ارائه خواهد شد. در بخش ادامه تلاش خواهد شد تا عوامل مؤثر بر تغییر سیاست خارجی ج.ا.ایران از منظر نظریه پیوستگی جیمز روزنا به شکل مفصل موردبحث قرار گیرد. درنهایت نتایج حاصل از پژوهش ارائه خواهد شد.
اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
در زمینه سیاست خارجی ج.ا.ایران باید این نکته را یادآور شد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سیاست خارجی این کشور وارد مسیری گردید که تاکنون راهنما و معیار سیاست خارجی این کشور به شمار میرود. گرچه اصول متعددی در قانون اساسی ج.ا.ایران بر سیاست خارجی این کشور اشاره دارند اما سه اصل زیر اصولی هستند که بهطور مستقیم مسیر سیاست خارجی ج.ا.ایران را مشخص نمودهاند.
❖اصل :152 سیاست خارجی ایران بر مبنای نفی هرگونه سلطه جویی و سلطهپذیری، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرتهای سلطهگر و روابط صلحآمیز متقابل با دول غیر محارب استوار است.
❖اصل :153 هرگونه قراردادی که موجب سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شئون کشور گردد ممنوع است.
❖اصل :154 جمهوری اسلامی ایران سعادت انسان در کل جامعه بشری را آرمان خود میداند و استقلال و آزادی و حکومت حق و عدل را حق همه مردم جهان میشناسد، بنابراین در عین خودداری کامل از هرگونه دخالت در امور داخلی ملتهای دیگر، مبارزه حقطلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان حمایت میکند. - غریبی، - 1387
گفتمان اعتدال و رویکرد سیاست خارجی ایران در دوره ریاست جمهوری روحانی
ازآنجاکه هر دولتی برای پیشبرد اهداف خود در زمینه سیاست خارجی ضمن بهره گیری کامل از قانون اساسی کشور، برنامهها و اصول راهبردی ویژهای را در پیش خواهد گرفت، روحانی نیز با اعلام برنامههای خود به مجلس شورای اسلامی در 16 مرداد سال 1392 اصول و راهبردهای سیاست خارجی خود را دربند 5 منشور تحت عنوان تعامل سازنده در روابط بینالملل به شرح زیر ارائه نمود.
اهداف: اهداف سیاست خارجی دولت یازدهم را می توان در دودسته ملی و ایدئولوژیکی تقسیمبندی نمود:
اهداف ملی: -1 پاسداری از استقلال، وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور؛ -2 اعتلای شان، موقعیت، اقتدار ملی، منطقهای و بینالمللی ایران و ایرانی؛-3 افزایش نفوذ منطقهای و جهانی و کاهش آسیبپذیریهای کشور؛ -4 ارتقای روابط و کاهش تنشها؛ -5 کمک به تأمین و افزایش امنیت و توان ملی؛ -6 کمک به توسعه پایدار و هدفمند کشور با مبنا قرار دادن اقتصادمحوری در سیاست خارجی؛ -7 ایفای نقش مؤثر در استقرار صلح و ثبات پایدار در منطقه و جهان.
اهداف ایدئولوژیک: -1 تقویت نقش الهام بخشی ایران و گفتمان اصیل انقلاب اسلامی -2 تلاش برای همگرایی میان کشورهای اسلامی.
اصول: اصول سیاست خارجی دولت یازدهم را میتوان در سه اصل عزت، حکمت، مصلحت خلاصه نمود که بر مبانی زیر استوار هستند: -1 غیرامنیتی کردن موقعیت ایران در نظام بینالملل؛ -2 تصحیح چهره جهانی ج.ا.ایران ؛ -3 تنشزدایی، بازسازی و اصلاح تعاملات با قدرتهای مؤثر بینالمللی در جهت منافع ملی؛ -4 عادیسازی و بهبود روابط با کشورهای همسایه و تقویت روابط سازنده با کشورهای غیرمتخاصم؛ -5 مدیریت، کاهش و حذف تحریمهای بینالمللی، چندجانبه و یکجانبه؛ -6 تأثیرگذاری سازنده بر روند تحولات جهانی بهویژه در حوزههای مبارزه با تروریسم و افراطگرایی و جلوگیری از اشاعه سلاحهای کشتارجمعی.
راهبردها: دولت یازدهم برای دستیابی به اهداف فوق پیگیریهای ذیل را ضروری قلمداد نموده است: -1 تبیین گفتمان اعتدالگرایی در جهت تفاهم و اجماع در سطح ملی، -2 ایجاد انسجام و هوشمندی در نظام سیاست خارجی کشور، -3 مشارکت فعال و تعامل سازنده و مؤثر، -4توسعه و تعمیق اسلام راستین و ارتقای هویت ایرانی. - روزنامه اطلاعات، 16 مرداد - 1392با مروری کلی بر منشور و اهداف دولت یازدهم در راستای پیشبرد سیاست خارجی می توان گفت که برنامههای این دولت تا حدودی با گفتمان سازندگی و اصلاحات همخوانی دارد. آنچه از گفتمان اعتدال و تعامل سازنده میتوان برداشت نمود بهنوعی یادآور گفتمان اصلاحات در خصوص تنشزدایی است. دولت اصلاحات نظم و وضع بینالمللی را ناعادلانه و نامطلوب میدانست به دنبال نظم و نظام عادلانه جهانی بر اساس اصول تنشزدایی، اعتمادسازی، همزیستی مسالمتآمیز، احترام متقابل، گفتگو منطق مفاهمه بود. - دهقانی فیروزآبادی، - 1388:229
بهطورکلی، از نگاه روحانی، گفتمان اعتدال در سیاست خارجی، حرکت واقعبینانه، خودباورانه، متوازن، هوشمندانه و تعامل سازنده و تفاهم بهمنظور ارتقای جایگاه، منزلت، امنیت و توسعه کشور در سطح منطقه و جامعه بین المللی و جهان در حال گذار تعریف میشود. - بشیری، - 173 :1392 در این راستا سیاست خارجی سازوکاری برای تولید آثار مطلوب در سطوح ملی، منطقهای و بین المللی میباشد. ازجمله آثار مطلوب، کاهش تنش ها و خصومتها، ساختن و تقویت اتحادیهها و ائتلاف ها، اعتمادسازی، به حداکثر رساندن منافع مشترک و مدیریت مطلوب اختلافات از راهکارهای شناختهشده است. - تهران پرس، - 1392
بنابراین میتوان گفت، دولت یازدهم برخلاف دولت قبلی از رویکرد تهاجمی در عرصه روابط بینالملل پیروی ننموده و با اتخاذو پیگیری رویکرد تعامل سازنده با جهان، سیاست نگاه به شرق و شمال جنوب، اولویت دادن به روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان، تلاش برای حل مشکل پرونده هستهای ایران، تلاش برای کاهش تنش بین ایران و آمریکا، حل بحران سوریه بهوسیله خود مردم، آرمانخواهی واقعگرایانه، تعامل بانظم بینالمللی موازنه قدرت، قدرتجویی بینالمللی محاسبهگرایانه،
