بخشی از مقاله
مقدمه:
بشر از روزی که پا به عرصه وجود گذاشت لحظهای از جنگ و صلح فارغ نبوده است یا گریبانگیر جنگ، مبارزه، اختلاف و خونریزی بوده و یا اینکه در صلح و صفا، همزیستی مسالمتآمیز داشته است.
این دو موضوع از اهمیت بسیار برخوردار است که در طول تاریخ و عصرحاضر مورد توجه و تأمل اندیشمندان بوده و میباشد.
نقش ویژه دین در عرصه حیات بشری ویژه و غیرقابل انکار است و ارسال رسل و انزال کتب از لوازم مهم رفع اختلاف در جامعه بشری میباشد.1 از سوی دیگر، خود دین با توجه به محتوی آن، عامل اساسی در بسیاری از جنگها بوده است. بدین معنی که پیام صلح آمیز دین، با منافع بسیاری از زورمداران تاریخ همخوانی و سازگاری نداشته و ندارد که جلوگیری از ظهور و بروز مظاهر دینی از خوی استکبار طلبی دول و حاکمان متاثر است که تاریخ ادیان و پیامبران الهی نیز از جبههگیری غیردینداران و مخالفان حکایت مینماید. 2 که حکومت اسلامی در چنین حالتی چارهای جز درگیری و دفاع از ارزشهای الهی نداشته است.
پیام دین اسلام بعنوان آخرین و کاملترین دین آسمانی »رهائی بشر از قید و بندهای دنیوی«، »حاکم کردن ارزشهای انسانی« ، » نشر توحید و خداپرستی« و »اجرای کامل اصول عدالت اجتماعی« است که بسط و گسترش این پیام در وضعیت صلح و همزیستی مسالمتآمیز حکومتها و انسانها امکانپذیر میباشد.
در حقوق بینالملل معاصر نیز اصل صلح از اهمیت ویژهای برخوردار است و در منشور سازمان ملل متحد، دولتهای عضو به توسعه روابط دوستانه، رعایت واقعی حقوق بشر و همکاری با سازمانهای بینالمللی براساس عدالت، آزادی و صلح تشویق شدهاند.3
گفتاراول: سیاست خارجی دولت اسلامی و تطبیق آن با وضعیت صلح و جنگ
ارتباطات سیاسی بین کشورهای اسلامی با سایر کشورها مبتنی بر صلح است یا جنگ؟
در این زمینه دو دیدگاه عمده مطرح است.
1. دیدگاه اصالت جنگ که مستند به دلایل و شواهد است.
2. دیدگاه اصالت صلح که مستند به دلیل بوده و دلایل اصالت جنگ را نیز نقد و رد مینماید.
الف- دیدگاه اصالت جنگ در سیاست خارجی دولت اسلامی
عدهای از فقهای اهل تشیع و اهل تسنن در قرن دوم هجری قائل به اصالت جنگ بودند.4
و آرای فقیهان مبتنی بر سه پایه است:
.1 اصل در ارتباط بین مسلمانان و پیروان سایر ادیان یا مشرکان جنگ است مادامی که این ارتباط چیزی را که موجب مسالمت باشد قطع نکند مثل ایمان آوردن و یا امان.
» -1لیحکم بینالنّاس فیما اختلفوا فیه« (بقره: ( 213 و-2کأیّن» من نبیّ قاتل معه ربّیّون کثیر« (آل عمران: (146 -3 ر. ک. به منشور سازمان ملل متحد
-4 ر. ک. الزحیلی، وهبه المصطفی، آثار الحرب فی فقهالاسلامی، دمشق، دارالفکر، الطبعهالرابعه، ص130
همایش ملی حقوق نیب الملل رد آهنیی علوم روز
2. جهاد بر امت اسلامی واجب همیشگی است و اگر تجاوزی به سرزمینهای اسلامی صورت پذیرد وجوب، حالت »عینی« به خود میگیرد و در غیراین صورت از قسم »کفائی« خواهد بود.
3. علیه دارالحرب که احکام اسلامی در آن جاری نیست باید جهاد کرد هرچند آنها علیه مسلمان و حکومتهای اسلامی اقدام به تجاوز و جنگ ننمایند.5
دلایل و مستندات دیدگاه
قائلان به این رأی، برای تایید نظر خود به دلایلی چند از قرآن، سنت، اقوال دانشمندان و واقعیت عملی استناد میکنند.
-1 دلایل قرآنی و ارزیابی
» ( 1قاتلوا الذین لایومنون باالله و لابالیوم الاخر و لایحرمون ماحرم االله و رسوله و لایدینون دین الحق من الذین اوتوالکتاب حتی یعطوا الجزیه عن یدوهم صاغرون6.«
یعنی با هر که از اهل کتاب که ایمان به خدا و روز قیامت نیاورده و آنچه را خدا و رسولش حرام کرده، حرام نمیدانند و به دین حق نمیگروند قتال و کار زار کنید تا آنگاه که با ذلت و تواضع به اسلام، جزیه دهند.
در تفسیر مجمعالبیان به نقل از مجاهد میخوانیم »این آیه در وقت صدور فرمان جنگ با رومیان (تبوک) نازل شده و برخی گفتهاند اختصاصی بدان جنگ ندارد و به نحو عموم نازل گشته است7.«
صاحب کنزالعرفان مینویسد »این آیه اشاره به قتال با اهل کتاب دارد که خدا آنها را با چهار صفت توصیف کرده است که هر کدام از آنها موجب قتال با آنان است8.«
» ( 2و قاتلوا المشرکین کافه کما یقاتلونکم کافه واعلمواأنّ االله معالمتقین9.«
یعنی با مشرکان همگی کار زار کنید همچنان که آنان هم با شما همگی کارزار میکنند و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است.
در مجمعالبیان آمده است »یعنی همگی شما در حالی که با هم اختلافی نداشته باشید کارزار کنید چنانکه آنها همگی با شما کارزار کنند10.«
(3 و» قاتلوهم حتی لاتکون فتنه ویکون الدینُ الله فان انتهوا فلاعدوان الّا علیالظالمین11.«
یعنی با آنان چنان نبرد کنید که فتنه شرک باقی نماند و دین فقط دین الهی باشد و چون دست بداشتند ستم نباید کرد مگر بر ستمگران.
-5 ر.ک. الهندی، احسان، احکام الحرب و السلام فی دوله الاسلام، دمشق، دارالمنیرللطباعه و النشر والتوزیع، البطع الاولی، ص122-123 -6 توبه، آیه 29
-7 طبرسی، ابوعلی الفضل بن حسن، تفسیر مجمعالبیان، ترجمه محمد مفتح، نشر فراهانی، }بیتا{، ج11 ، ص66 -8 الیسوری، جمالالدین مقدادابن عبداالله، کننرالعزمان، تهران، مرتضوی، 1343، ج1، ص361 -9 سوره توبه، ذیل آیه 36 -10 طبرسی، ابوعلی الفضل بن حسن، همان، ج11، ص85 - 11 بقره، 193
همایش ملی حقوق نیب الملل رد آهنیی علوم روز
در تفسیر نمونه، با این توضیح که فتنه از نظر لغت، معنی وسیعی دارد و هرگونه مکر، فریب، فساد، شرک، گناه و رسوائی را در بر میگیرد. منظور از فتنه را »شرکت و بتپرستی« میداند و یکی از اهداف جهاد را برچیدن بساط شرک و بتپرستی عنوان مینماید.12
» ( 4واقتلوهم حیث ثقفتموهم و اخرجوهم من حیث اخرجوکم13«
یعنی هرکجا بر آنان دست یافتید. بکشیدشان و آنان را از همان جا (مکه) که شما را راندهاند، برانید.
صاحب کنزالعرفان این آیه را ناسخ کلیه آیاتی می داند که در آن امر به کف و خودداری از قتال شده است.آیات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که قائلین به اصالت جنگ به آنها استناد نمودهاند که در اینجا به ترجمه بعضی از آنها اشاره میگردد.
»بر شما جهاد مقرر شده است و آن برای شما ناخوشایند است چه بسا چیزی را ناخوش داشته باشید و آن به سود شما باشد و چه بسا چیزی را خوش داشته باشید و آن به زیان شما باشد و خداوند میداند و شما نمیدانید14.«
»ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن و با آنان درشتی کن15.«
»ای مؤمنان با کسانی از کفار که نزدیک شما هستند کارزار کنید و باید که در شما درشتی ببینند16.«
آیات دیگری نیز در قرآن مستند اصالت جنگ در سیاست خارجی است که در اینجا به آدرس آنها کفایت میشود.17
یکی از مهمترین آیه مورد استناد این دیدگاه آیه 29 سوره توبه است که به »آیه قتال« و »آیه سیف« مشهور است در این آیه قتال و مبارزه بااهل کتاب صریحاً آورده شده است. یکی از مستندات مهم جهاد ابتدائی است و مراد از قتال و مبارزه در این آیه، کارزار با غرض تمتع دنیوی نیست بلکه هدف و غایت این آیه غلبه دین حق و سنت عدالت طلبی و کلمه تقوا بر دین غیرحق فسق و فجور است و این آیه به قضیه محافظت بر قدرت اسلام و مسلمین و نیز بر حرمت و آزادی دعوت به خدا با رفع موانع بشری و سایر موانع از راه دعوت است که رفع آن جز با جنگ و قتال امکانپذیر نباشد. پس این آیه مربوط به جهاد ابتدایی بوده و در حال حاضر نمیتواند مستند جنگ دولت اسلامی با سایر دولتها باشد.
آیه 36 سوره توبه، قتال با جمیع مشرکان را مطرح میسازد و این قتال و مبارزه همه جانبه، در مقابل مبارزه همه جانبهای است که آنها علیه مسلمانان آغاز کردهاند و پاسخی مناسب علیه جنگ افروزی آنهاست. در این آیه:
»قتالی که ما به آن امر شدهایم، در مقابل قتال آنهاست و به عنوان سببی مطرح شده است18.«
-12 جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، زیر نظر آیتاالله مکارم شیرازی، دارالمکتب الاسامیه، ج2، چاپ 21، ص13-14 -13 بقره، 191 -14 بقره، 216 -15 توبه، 73 - 16 توبه، 123
- 17 ر.ک توبه، -111 توبه، -38 توبه، 41، توبه، 5 -18 طبری، همان، ج 11، ص85
همایش ملی حقوق نیب الملل رد آهنیی علوم روز
آیه 193 سوره بقره از دیگر آیاتی است که مستند اصالت جنگ در تعاملات حکومت اسلامی است این آیه نهایت قتال و درگیری را عدم وجود فتنه ذکر کرده است که فتنه از نظر لغوی معانی گستردهای دارد و اصل آن عبارت از »آزمایش و امتحان« است.19
فتنه را به معانی دیگری از قبیل محنت ، اخراج از وطن، القای شبهات، آزار و اذیت و ... نیز حمل نمودهاند که مجال بحث آنها نیست در هر صورت طبق این آیه با دشمنان حارب تا پایان فتنه باید جنگید و در صورت توقف جنگ و فتنه از جانب دشمن باید از آن دست کشید. بعبارتی دیگر این آیه ناظر به ظلم، جنگ افروزی و فتنهگری آنان است که منجر به جهاد میگردد نه از حیث کفر و شرک.
آیه 191 سوره مبارکه بقره نیز از دیگر مستندات دیدگاه اصالت جنگ است، این آیه اشاره به مقابله و پاسخ ظلمی است که از جانب مشرکان به مومنان رسیده است و آن اخراج مسلمانان از سرزمین خودشان بوده است آیه میگوید هرجا دشمنان را آماده مبارزه یافتید، به قتل برسانید، شیخ طوسی میفرمایند. » معنی آیه آن است که ابتدا اقدام به قتل آنان و نیز قتال آنان مکن مگر آنها آغازگر باشند20.«
پس این آیه هم نمیتواند دلیل متقن دیدگاه اصالت جنگ باشد.
بطور کلی میتوان گفت استدلال به مطلقات آیات برای اثبات »اصل بودن جنگ« از قوت برخوردار نیست چون:
.1اسلوب آیات، قضیه را در زمان معین مطرح میکند و بررسی تاریخی همان زمان، نکات زیادی را مینمایاند.
.2آیات مطلق با توجه به آیات دیگر، باید مقید گردند.
.3آیاتی که در ظاهر افاده عموم میکنند به آیات دیگری تخصیص میخورند، خصوصاً با توجه به اصل مشهور »مامن عام الا وقدخص«
.4توجه به این نکته لازم است که قتال باید طرفینی باشد یعنی قتال کوشش در کشتن کسی است که سعی در کشتن تو دارد.
