بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مولفه های موثر بر امنیت ملی ایران مسئله سیاست خارجی است. گفتمان های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نه تنها با سیاست خارجی قبل از انقلاب متفاوت است بلکه در هر دوره ریاست جمهوری این ویژگی ها تغییر یافته است. پژوهشگر به دنبال پاسخ به این سوال است که چه رابطه ای میان گفتمان های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و امنیت ملی بعد از انقلاب اسلامی برقرار است؟ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نیاز ایران به امنیتسازی تداوم یافته است.برایناساس شاهدیم تحولات و دگرگونیهایی در قالبهای ادراکی و گفتمانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران رخ داده است.
کلید واژه: امنیت ملی،سیاست خارجی،دولتهای پس از انقلاب اسلامی
مقدمه
سیاست خارجی به عنوان ابزار اصلی تعامل حکومت ها با جهان، از مهم ترین عرصه های سیاستگذاری کلان برای تأمین منافع ملی تمامی ملت- دولت ها است. است از سوی دیگر ملاحظات امنیت ملی هر کشوری در صورتی منتج به آرامش ملی خواهد شد که اولا از منویات و خواستههای درونی یک ملت نشأت گیرد و ثانیا معطوف به مصالح آن ملت باشد. با وقوع انقلاب اسلامی و با توجه به اینکه سیاست خارجی به شدت متأثر از اسلام و اصول اعتقادی آن به عنوان مبنای اصلی نظام حاضر میباشد؛از منظری عقیدتی و آرمان گرایانه به آن نگریسته میشود. جمهوری اسلامی ایران،از ابتدای تأسیس،در سیاست خارجی خود،همواره با مسئله مهم تعریف و تعیین منافع ملی و چگونگی رابطه این مفهوم با مفهوم مصالح اسلامی مواجه بوده است.
سیاست خارجی
در رابطه با تعریف سیاست خارجی تعاریف متعددی وجود دارد رینولدز در تعریف سیاست خارجی می نویسد سیاست خارجی مجموعه ای از اقدام هایی است که از سوی بخش های گوناگون یک کشور با توجه به چگونگی کددار دیگر یکان ها در صفحه بین المللی که مهمترین آن ها کشورها هستند، صورت می پذیرد - رینولدز،1380، - 63 هالستی در تعریف : خود از سیاست خارجی بیان می دارد اقدامات یک دولت در قبال محیط خارج، سیاست خارجی آن دولت را مشخص می کند و دانش پژوهشی که در تحلیل خود به این اقدامات می پردازد و به شرایطمعمولاً داخلی موثر در تعیین اقدامات مزبور توجه دارد سیاست خارجی را مورد بررسی قرار می دهد. - صراف زاده، 1387 ، - 10
اوصاف سیاست خارجی پدیده ای نیست که در خلاء و به صورت تجریدی و انتزاعی درباره آن بحث کرد و به صدور احکام تجویزی پرداخت، بلکه این تصمیمات در رابطه با ارگانهای مشابه در صحنه بین المللی به کار گرفته می شود. ماهیت و عملکرد سیاست خارجی در هر کشور متفاوت است خصوصاً در رابطه با روند سیاست گذاری خارجی که خود از مباحث اصلی سیاست خارجی می باشد. از طرفی دیگر سیاست خارجی با سطوح اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن کشور ارتباط دارد و پدیده ای چند وجهی است . - تحقیقی، 1388، - 14
امنیت ملی
امنیت ملی بیانگر وجود »امنیت« در چهارچوب »ملت« یا به عبارت دقیقتر و امروزی در درون دولت- ملت است ولذا مفهومی است همراه و همزاد با پیدایش کشور و دولت. - بهزادی، 1352، - 54-64 امنیت ملی مفهومی است سیال، گسترده، پیچیده و مبهم که در مورد تعریف آن توافق واحدی وجود ندارد و لذات محققان بیشتر بر مصادیق آن نظیر حفظ خود، ارزشهای حیاتی، تمامیت ارضی، مردم، بقای کشور، ثبات سیستم سیاسی و اجتماعی و حاکمیت کشور، فقدان ترس از خارج و داخل نسبت به منافع ملی تکیه دارند.
اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، در واقع شاخصهای کلانی هستند کهمعرﱢف خصوصیات اصلی و اساسی نظام سیاسی جدید ایران میباشند. این اصول در قانون اساسی به شکل حقوقی و رسمی، بازتاب کهاهمّ آنها مشتمل بر »سعادت انسان در کل جامعه بشری« و تعّهد» برادرانه نسبت به همه مسلمانان، اتحاد ملل مسلمان و وحدت جهان اسلام« - اصل - 152، »استقلال« و »نفی هرگونه سلطهگری و سلطهپذیری« - اصل 2 بند ج - و »ظلم ستیزی و عدالتخواهی و حمایت از مبارزه حقطلبانه مستضعفان« - اصل - 2 است.
دولت موقت
این دوره 9 ماهه با نخست وزیری مهندس بازرگان و حکومت دولت موقت شروع و با اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام و استعفای مهدی بازرگان به پایان میرسد. بازرگان اعلام کرد که ایران سیاستی مبتنی بر اصل عدم تعهد را دنبال خواهد کرد. بازرگان براین باور بود که سیاست ایران در قبال قدرتهای بزرگ باید مانند» سیاست مصدق «باشد در جهت تحقق عملی این سیاست، ایران در تاریخ 12 اسفند 1357 از سازمان پیمان مرکزی - سنتو - خارج شد؛ به جنبش عدم تعهد - نم - پیوست و بسیاری از دستور خریدهای مربوط به تسلیحات از غرب را لغو کرد.اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام - ره - و وقوع حمله عراق به ایران در شهریور 1359 و آغاز جنگ تحمیلی، استراتژی نه شرقی نه غرقی این دولت را متزلزل کرد. - میرفخرایی، 1393، - 65
عمر کوتاه دولت موقت مانع از آن شد تا اهداف و برنامه های مشخصی در محیط راهبردی منطقه ای برای ایران تعریف شود. بااینحال دولت بازرگان با در پیش گرفتن عملگرایی کوشید تا با پرهیز از خشونت، سیاست گام به گام تشنج زدایی را به پیش برد.میانه روهای ایران در تعقیب اهداف کلی نظام، بیش از هر چیز به دنبالاهدافملی کشور بودند و تعقیب اهداف فراملی اعلام شده نظام را برای امنیت ملی کشور نمی پسندیدند. امنیت ملی نظام در نزد میانه روها بهاصلاح داخلی وحفظ بی طرفی در سیاستخارجی که تفسیر ویژهای داشت - بازرگان، - 1363 آنها در سیاست خارجی نیز پیروی از اصول انقلابیرا برای منافع ملی نظام جایزنمیدانستند.طبق سیاست موازنه منفی، نظم کلی بینالمللی حاکم از استحکام ویژهایبرخوردار است و درگیر شدن با آن مطابق مصالح و منافع ملی کشور نخواهد بود.
دراینچارچوب حداکثر تلاش دولت ملی باید بهرهگیری ازنظم موجود برای تأمین امنیت ومنافع ملی خود باشد.مسأله دیگری که تا حد زیادی مفهوم امنیت نظام را از دیدگاه میانه روها مشخصمیسازد، اصل صدور انقلاب است. آنهابااستناد به رویهها و مقررات پذیرفته شده بین المللی، تأکید بر صدور انقلاب و حمایت ازنهضتهایآزادیبخش رامغایر اصل عدم مداخلهدر امور داخلیسایر کشورها میدانستند.توجه دولت موقت و میانه روهای نظام بهاصل اهداف و منافع ملی بهجای اهداف ومنافع فراملی در تأمینامنیت ملی نظام ریشه در برداشت کلی آنهانسبت به حکومت ومملکت داری دارد.
دولت آقای خامنه ای - 1360-68 -
در این دوره سیاست خارجی کشور جنبه مکتبی به خود گیرد که با تاکید بر بسط و گسترش بخشی به ایدئولوژی رهایی بخش اسلامی و صدور انقلاب به کشورهای تحت ستم، بسط افکار و پیام ها و شعارهای انقلابی و جایگزین کردن مرزهای ایدئولوژیک به جای مرزهای جغرافیایی را در دستور کار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در این دوره قرار داد. - رضایی، 1387، . - 86 اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در این دوره را می توان این موارد را برشمرد:نفی مرزهای جغرافیایی موجود و ترسیم مرزهای ایدئولوژیک؛-2 برقراری تماس با ملت ها در راستای حمایت از مبارزات آزادی بخش به جای تماس با دولت ها؛-3 کوشش در جهت خوداتکایی و استقلال در کنار استکبار ستیزی و نفی هر گونه سلطه؛-4 گرایش به سیاست های انزواطلبانه؛-5 صدور انقلاب اسلامی و حمایت از مستضعفان جهان؛-6 ارجحیت منافع و مصالح اسلامی بر منافع ملی کشور. - رضایی، 1387، - 89
سیاستهای»اعمالی«و »اعمالی«نخبگان نظام در این دوره،دارای بیشترین قرابت و همخوانی با اندیشه های انقلابی بوده است و از نظر عملی میتوان سیطره کامل گفتمان انقلاب در ملاحظات امنیت ملی کشور را در دو سال اول پیگیری نمود. بدیهیترین و شایعترین ویژگی حاکم بر ملاحظات امنیتی جدید،اعتبارزدایی از مفهوم»امنیت ملی« و عدم کار بست آن در سیاستگذاریها بود.در ادبیات گفتاری و نوشتاری مسئولین نظام در این دوره حتی یکبار نیز سخن از ترکیب»امنیت ملی« نیامده است.در این گفتمان نیز قلمرو سرزمینی ایران اصالت و اولویت ندارد و جمهوری اسلامی ایران مسئولیتهای فراملی متعددی را در سر دارد. - درویشی،فردی تازه کند،1387، - 116-117اثرات سوء روندهای ملیگرایی در جهان اسلام بروحدت مسلمانان و بهرهبرداری بیگانگان از این روندها، باعث بدبینی انقلابیون نسبت به مفاهیمی میشد که دارای بار»ملی«و»ملیت«بودند.
دولت آقای هاشمی رفسنجانی - - 1368-76
پس از روی کار آمدن آقای هاشمی رفسنجانی ملاحظات اقتصادی اولویت های سیاسی را می توان تحت الشعاع قرار داد . هدف این سیاست بازسازی اقتصادی درهم ریخته، گسترش حوزه مشارکت خارجی و خصوصی سازی اقتصاد داخلی کشور بوده است. آزادسازی اقتصادی و کاهش نقش دولت در اقتصاد کلید اصلی برنامه ی احیای اقتصادی محسوب می شد. هدف اصلاحات اقتصادی، بالا بردن نقش بخش خصوصی در اقتصاد کشور بود . دولت تلاش نمود تا تجارت خارجی از توسط بخش خصوصی بهبود بخشد. - معین الدینی، منتظر مهدی،1388، - 206 دولت آقای رفسنجانی بر این باور بود که توسعه اقتصادی که زیر بنای ایجاد فضای امن اقتصادی می باشد، می تواند توسعه سیاسی را به همراه داشته باشد . - آقایی،1386، . - 12
خط مشی عملی و رفتاری در ایران در صحنه سیاست خارجی با توجه به منافع ملی و ترتیبات منطقه ای و پرهیز از تحریک دیگران در قالب عادی سازی روابط مورد بررسی قرار داد و الگوی رفتاری در سیاست خارجی به مصالحه و همزیستی تغییر یافت. می توان اصول سیاست خارجی ایران در دوره سازندگی را می توان اینگونه خلاصه کرد:در دستور کار قرار گرفتن عادی سازی روابط با سایر کشورهای جهان-2 برقرار ارتباط با سایر کشورهای جهان-3 جایگزینی درک ایدئولوژیک از سیاست بی نالمللی با درک
