بخشی از مقاله
چکیده
جهت تحقق اهداف توسعه، همه منابع اجتماعی اعم از منابع انسانی، اقتصادی، منبع فضایی و محیطی باید به کار گرفته شود و بهکارگیری آنها مستلزم برنامهریزی است. لذا آمایش سرزمین مبنای طرحها و برنامههای جامع توسعه بوده و پیونددهنده برنامهریزیهای اقتصادی، اجتماعی و فضایی و یا مجموع آنها در قالب برنامهریزی جامع و در مقیاس ملی و منطقهای است. آمایش سرزمین تنها در صورتی میتواند نقش اساسی در برنامهریزی توسعه کشور ایفا کند که با دیدگاههای نظری برنامهریزی آمیخته شود. در این مقاله ضمن بررسی نظریههای برنامهریزی، به تعاریف گوناگونی از آمایش سرزمین و روند تحولات در پیوند با تمایزهای نظری آن در جهان و در ایران در مسیری تاریخی پرداختهشده است.
بررسیها حاکی از وجود قرائتهای متفاوت و چالشهای نظری در حیطهی آمایش سرزمین است. این پژوهش با فرض عدم وجود یک چارچوب نظری در برقراری پیوند بین نظریه و عمل در آمایش سرزمین ایران انجام شده است. با عنایت به این موضوع که در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت هدف نهایی از آمایش سرزمین تحقق تمدن نوین اسلامی معرفیشده است؛ برای نیل به این هدف در نظر گرفتن مبانی و چارچوبهای برنامهریزی برای سرزمین بسیار حائز اهمیت است. زیرا اجرای صحیح برنامهریزی برای سرزمین، باعث تسهیل پیشبرد روند پیشرفت و توسعه در کشور خواهد شد.
کلیدواژهها: نظریه برنامهریزی، آمایش سرزمین، ایران
-1مقدّمه
در حیطه برنامهریزی، آمایش سرزمین دلالت بر اقدامهایی دارد که بهطور گسترده توسط بخش عمومی به کار گرفته میشود تا آینده توزیع فعالیتها و سکونتگاهها را در فضا تحت تأثیر قرار دهد. این اقدامها باهدف ایجاد یک سازمان فضایی عقلانی از کاربریهای مختلف سرزمین و ایجاد پیوندهای بیشتر بین این کاربریها، متوازن ساختن تقاضای توسعه با الزامهای حفاظت محیطزیست و دستیابی به اهداف اجتماعی و اقتصادی موردنظر دولتها صورت میپذیرند . - EU, 1997 - طرّاحی نظام برنامهریزی مبتنی بر آمایش سرزمین و ارتقای جایگاه آن بهعنوان بالادستترین سند توسعه بلندمدت کشور، در راستای کاهش فقر و محرومیت از طریق نهادینهسازی رویکرد آمایشی در بدنه نظام برنامهریزی قرار دارد.
همچنین این طراحی بهمنظور تنظیم رابطه دیدگاههای درازمدت و میانمدت و تنظیم روابط بین برنامهریزی بخشی و منطقهای و تعیین نقش و جایگاه بخشها و عرصههای مختلف جغرافیایی در چارچوب مبانی آمایش سرزمین صورت میگیرد. درواقع آمایش و اسناد آن در سطح ملی یک سند بالادست در افق بلندمدت بیستساله است کهاصولاً جهت تحقق اهداف و آرمانهای آن باید تمام برنامه ریزیهای سطح پایین آن با استناد به این اسناد تهیه شوند ونهایتاً به مرحله اجرا درآیند - شیرانی وهمکاران، . - 1391 بدین منظور عدم وجود یک چارچوب نتیجهبخش در آمایش سرزمین میتواند سبب ایجاد ناهماهنگی بین بخشهای اقتصادی در سطح سرزمین - شورای آمایش سرزمین و محیطزیست، - 1377، اشاعه پراکندگی نامناسب و نارسایی خدمات منطقهای، ناتوانی در رفع نیازهای جمعیت ساکن در آن مناطق - Cliggett, 2000 - ، نبود توازن در جریان توسعه بین مناطق گوناگون - ضرابی و تبریزی، - 1390، بیتوجهی به سازگاری محیط زیستی سرمایهگذاریها و بهرهبرداری از منابع میشود - شریف زادگان و دهکردی، - 1389؛ که این خود موجب فرسایش، بیابانزایی، جنگلزدایی، مسمومیت و آلودگی زمینها - آبوخاک - میشود - Stewart 1968, Westman 1985, Tolba 1987, Miller 1987 - و بهطورکلی کاهش منابع طبیعی و تخریب محیطزیست را در پی دارد - مخدوم، . - 1374
همچنین آمایش سرزمین را میتوان نوعی از برنامهریزی قلمداد کرد؛ چرا که برنامهریزیاساساً یک روش اندیشیدن به مسائل اجتماعی و اقتصادی است و جهتگیریآن عمدتاً بهسوی آینده است و عمیقاً به ارتباط بین هدفها و تصمیمهای جمعی مربوط بوده و برای جامع بودن خطمشی و برنامه تلاش میکند - زیاری،. - 11:1378 از طرفی مقوله برنامهریزی بهرغم اینکه از سابقهنسبتاً طولانی در ابعاد نظری و تجربی برخوردار است، اما در کشور ما، بهویژه در طرحهای توسعه فضایی- کالبدی یا آمایش؛ از سابقه چندانی برخوردار نیست - عندلیب و مطوف، - 1388 که یکی از دلایل آن ابهام در موضوع و هدف برنامهریزی، روشها و رهیافتهای همخوان با آن، نبود قواعد لازم برای بنیانگذاری یک جایگاه علمی برای برنامهریزی میباشد - دانشپور، - 1382؛ به همین منظور آنچه در این پژوهش موردمطالعه قرار میگیرد بیان فقدان یک چارچوب روششناختی مدوّن در حیطهی نظریه و عمل در برنامهریزی آمایش سرزمین است.
-2 مطالعات آمایش سرزمین در جهان
هر کشوری در مقاطع مختلف زمان برای پویایی اقتصادی و اجتماعی خود و یا رهایی از مشکل پیشآمده اقداماتی گوناگونی را انجام میدهد. بدین منظور تفکر آمایش سرزمین در فرانسه در ارتباط با تحلیل کمی از عدم تعادل در توزیع فضایی جمعیت، فعالیت و خدمات بعد از جنگ دوم جهانی، همزمان با پیدایش تفکر برنامهریزی برای بازسازی کشور به وجود آمد کتاب گراویه به نام "پاریس و بیابان فرانسه" در مورد وزنه جمعیتی و صنعتی قطب پاریس و نابرابریهای جغرافیایی مترتب بر آن در سال 1947 م.تاثیرمهمی در ایجاد آمایش سرزمین و تعادل منطقهای فعالیتهای بجای گذاشت. بدین ترتیب دیدگاهها و نوآوریهای فرانسویها مکتبی را در برنامهریزیهای فیزیکی و فضایی به وجودآوردکه از جهات کلی و ترکیب ابعاد مختلف و هدفهای اجتماعی، اقتصادی و نحوه سازمانی دهی فضایی، به علت جامعیت آن از سایر مکاتب متمایز است. اکثر کشورهای پیشرفته اروپایی
