بخشی از مقاله
چکیده
سلوک عرفانی و مقامات تابع آن یکی از مهمترین موارد مذکور در اکثر کتب و منابع عرفان و تصوف است. مقام توکل از این میان از اهمیت شایانی برخوردار است و همواره میان اکثر صوفیان برجسته و معمول در چگونگی ارتباط این مقام با مسألهی استفاده از اسباب تعارض و تضاد به چشم می خورد. یکی از این عارفان بر جسته ابوحامد غزالی ، دانشمند و عارف قرن 5 ه . ق است که در هماهنگی و ایجاد ارتباط منسجم میان دو مقولهی توکل و استفاده از اسباب اعتقادات او فرهنگساز بود. مقالهی حاضر با جستاری عمیق در مهمترین کتاب امام محمد ، احیاء علومالدین و جمع آوری اطلاعات لازم از کتب متنوع سعی بر این دارد تا مقولهی حاضر که به نوعی در مجامع تحقیقاتی کمتر مطرح شده را بررسی نماید.
مقدمه:
مقام توکل از جمله مقاماتی است که در کتب متعدد مورد بحث و تدقیق قرار گرفته. متصوفه و مشایخ بزرگ و کوچک هر کدام به سهم خود در باب این مقام افاداتی داشته اند. تناقض و توافقهای بیشماری میان آنان ردّ و بدل می شد که باز به نحوی نشانگر میزان توجه آنان به این مقام معنوی است. اصولاً این کبار و مشایخ در کتب خود توکل را همراه با بعضی مباحث همچون: توکل و توحید ، توکل و ایمان ، توکل و مقام رضا و ... مورد بررسی قرار می دادند.
یکی از این مباحث که در بسیاری کتب متصوفه خودنمایی می کند ، مسألهی توکل و ارتباط آن با استفادهی از اسباب طبیعی است که در این مقاله به طوراخص ردّپای آن در کتاب احیاء علومالدین امام محمدغزالی ، عارف و دانشمند قرن 5 ه . ق دنبال می شود. این که اساساً این مسألهی بحث برانگیز در اعتقادات ناب و جاودانهی این دانشمند چه جایگاهی دارد و تبیین این که آیا در توکل صرف ، تمسک به اسباب طبیعی و خدادادی مجاز است یا خیر؟
مواد و روشها:
جهت اخذ نتیجه ای معقول و منطقی از مسألهی مطرح شده در این تحقیق آراء متعدد امام محمدغزالی در باب رابطهی میان توکل و سبب های دنیوی از کتاب احیاء علومالدین ، ربع منجیات استخراج خواهد شد و مورد تحلیل قرار می گیرد. با پیش کشیدن آراء صاحبنظران برجسته معاصر ابوحامد غزالی یا محققان مطرح امروزی مسأله به تحلیل پویاتر و مبسوط تری می رسد که در نهایت به حل مسأله منجر می گردد. بنابراین تحقیق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی محسوب می شود و منابع و مواد موردنیاز آن کتب و مندرجات کتابخانه ای و فیش برداری از آنها و در نهایت تحلیل و ترسیم منطقی آنان خواهد بود.
نتایج:
همان طور که گفته شد امام محمدغزالی مؤلف برجسته و نام آور احیاء علومالدین مقام توکل را در ربع منجیات این کتاب و قسمت پنجم از این ربع یعنی کتاب توحید و توکل گنجانده است. مؤلف این کتاب را به دو نیمه تقسیم کرد که نیمهی نخست بحث فضیلت توکل و توحید را در بردارد. البته مبحث توحید قسمت اعظم این نیمه را تشکیل می دهد و جز در ابتدای بخش در چند مورد ، از توکل چیزی نمی گوید.
بحث اصلی توکل را به نیمهی دوم کتاب یعنی شطر حال توکل و علم آن می سپارد. که در آن به تفصیل ، مقام توکل و صادرات آن را شرح می دهد. بسیاری مسائل را پیرامون مبحث توکل مطرح می کند که در اکثر آن ها ردّ پای تجدد و نوگرایی و طرد عقاید جبری مآبانه و افراطی گذشتگان دیده می شود. یکی از این مباحث که عقاید معتدل و ملایم ابوحامد در آن دنبال می شود مسألهی اسباب طبیعی و جایگاه و نفوذ آن در مقام توکل است. ابوحامد پیش از شرح هرگونه مطلبی ابتدا اسباب را به طور کلی درجه بندی می کند.
