بخشی از مقاله
چکیده
زمینه و هدف
آموزه توکل به خدا دلیل اینکه بخشی از مذهب و باورهای دینی را در بر می گیرد، با تمام تحقیقات تجربی در زمینه نقش مذهب بر سلامت خود و تحقیقات تجربی در زمینه اسنادهای مذهبی ارتباط مییابد؛ زیرا در توکل نوعی اسناد مطرح است.کُنش »توکل به خدا« از لحاظ روانشناختی این مبحث را با مقابلههای مذهبی و رفتارهای مذهبی مرتبط میسازد، رفتارهای مذهبی که توکل به خدا یکی از مصادیق آن است، نقش مؤثری در معنادار کردن زندگی و ایجاد امید و آرامش روانی دارد. مطالعه حاضر با هدف بررسی آموزه توکل به خدا به تحلیل مفهوم توکل از منظر روانشناسی پرداخته و درصدد تبیین رابطه آن با اعتماد به نفس می باشد.به همین منظور توکل به خدا در سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری، همچنین ریشه-شناسی روانی توکل-به-خدا و رابطه توکل-به-خدا با اعتماد به نفس از موارد مهمی است که در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار گرفته است.
روش بررسی: این پژوهش یک مطالعه مروریBتوصیفی است و برای گردآوری دادهها از منابع کتابخانهای و دیجیتال استفاده شده است. یافته ها: دضمن بررسی آموزه دینی توکل به خدا از منظر روانشناسی و تبیین رابطه توکل با اعتماد به نفس میتوان دریافت که توکل-به-خدا نهتنها مانع اعتماد به نفس نیست، بلکه عاملی مؤثر در بازیابی، تثبیت و تقویت آن بهحساب میآید.نتیجه رفتارهای مذهبی که توکل-به-خدا یکی از مصادیق آن است، نقش مؤثری در معنادار کردن زندگی و ایجاد امید و آرامش روانی دارد. توکل-به-خدا به لحاظ روانشناسی دارای ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری است. بعد شناختی توکل-به-خدا به ادراک رابطه مخلوق با خالق خود، جهان و پدیدههای هستی ارتباط پیدا می کند، در بعد عاطفی توکل انسان با اطمینان به قدرت خداوند، در درون خود آرامش و اطمینان قلبی احساس می کند و نهاتاًیبُعد رفتاری توکل-به-خدا به استفاده از این نیروی باطنی در مقام عمل معطوف است.
کلیدواژهها: توکل به خدا، اعتماد به نفس، بهداشت روانی، سلامت روان
مقدمه
آموزه توکل به خدا با تعریف خاصی که دارد ویژه فرهنگ اسلام است و در دیگر فرهنگها مفهومی با این ویژگی که به طور کامل بر توکل منطبق باشد وجود ندارد، بنابراین تحقیقات تجربی نیز در این خصوص محدود است، نویسنده در خصوص موضوع یاد شده با مطالعه دقیقاً مشابهی مواجه نشد، اما میتوان از مطالعات همسو به دو مورد زیر اشاره کرد:غباری بناب در مقاله ای با عنوان »توکل به خدا«؛ توکل و اعتماد به خدا در امور را بعنوان یک ویژگی سودمند در برابر یأس و نومیدی، و مهار اضطراب و افسردگی مورد تحلیل قرار داده است - غباری بناب، پاییز1377ش، ص - 106، وی در مقاله دیگری تحت عنوان » طرح تهیه مقیاس اندازه گیری توکل به خدا«روشهای ساختنِ مقیاس اندازه گیری این آموزه را بررسی نموده است. - غباری بناب، بهار 1377ش، ص - 17
به لحاظ ابعاد گستردهای که مفهوم »توکل به خدا« دارد، با موضوعات و پژوهشهای بسیاری مناسبت مییابد، توکل به خدا به جهت اینکه بخشی از مذهب و باورهای دینی است، با تمام تحقیقات تجربی در زمینه نقش مذهب بر سلامت و حرمت خود و تحقیقات تجربی در زمینه اسنادهای مذهبی ارتباط مییابد؛ زیرا در توکل نوعی اسناد مطرح است. کُنش »توکل به خدا« از لحاظ روانشناختی با رفتارها و مقابلههای مذهبی مرتبط میشود، رفتارهای مذهبی که توکل به خدا یکی از مصادیق آن است، نقش مؤثری در معنادار کردن زندگی و ایجاد امید و آرامش روانی دارد، اعتقاد به اینکه خدایی هست که موقعیتها را کنترل میکند و در هنگام گرفتاری انسان را یاری میدهد و چنانچه شخص در برابر حوادث، بلایا و مشکلات صبر و شکیبایی نماید پاداش غیر قابل تصور دریافت خواهد کرد، میتواند نقش مهمی در کاهش اضطراب مرتبط با موقعیت ایفا کند، به همین جهت است که در روانشناسی مذهبی، از توکل به خدا به عنوان عاملی مؤثر در مواجهه با مشکلات، مقاومت در برابر یأس و ناامیدی و مهار اضطراب و افسردگی یاد میشود. - غباری بناب، بهار 1377ش، ص - 17 این پژوهش با هدف بررسی آموزه توکل به خدا به تحلیل مفهوم توکل از منظر روانشناسی وتأثیر آن بر افزایش اعتمادبهنفس می پردازد.
روش کار
پژوهش حاضر مطالعه مروری است که مفهوم توکل به خدا را در آثار حدیثی مانند اصول کافی مرحوم کلینی، بحارالانوار مرحوم مجلسی، إحیا العلوم مرحوم غزالی و جامع احادیث الشیعه طباطبایی بروجردی مورد بررسی قرارداده است. همچنین با مراجعه به کتب روانشناسی مانند »توکل به خدا راهی به سوی حرمت خود و سلامت روان« محمد صادق شجاعی و »اعتماد به نفس« حسن اسلامی، رابطه اعتماد به نفس و توکل را تبیین و شرح نموده است.
یافته ها
توکل-به-خدا در برطرف کردن انواع تعارض که باعث بروز اختلال روان میشود بسیار مؤثر است. توکل و اعتماد به خدا ترس، اضطراب، دلهره، یأس، ضعف و ناتوانی را از دل میزداید و به فرد نیرو و اعتمادبهنفس فوقالعاده میبخشد، کسیکه از توکل بیبهره است و تنها روی قدرت و تواناییهای خود حساب باز میکند، اعتماد به نفسش محصور در علل و عوامل طبیعی است. درحالیکهمتوکّل به دلیل اتکاء به قدرت نامحدود الهی، در مواجهه با مشکلات هیچگاه احساس ضعف و ناتوانی نمیکند و اعتماد به نفس خود را از دست نمیدهد این نکته بیانگر رابطه توکل به خدا با اعتماد به نفس است.
بحث
توکل به لحاظ روانشناسی دارای سه مؤلّفه اسنادی، اقدامی و حالتی است که از آنها در کتابهای اخلاقی همچون احیاءالعلوم با عنوان علم، عمل و حال تعبیر میشود - غزالی، 1375ش، ج4، ص261، - در این بخش از نوشتار، این سه مؤلّفه را تحت عنوان ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری توکل مورد بررسی قرار میدهیم.
- 1 بعد شناختی توکل به خدا
این بُعد به ادراک رابطه مخلوق با خالق خود، جهان و پدیدههای هستی ارتباط پیدا میکند، حالت توکل در روح انسان، آدمی را به این اعتقاد سوق میدهد که فاعل مؤثری جز خدا و قدرتی بالاتر از او نیست و به عبارت دیگر حکمت خدا بالاترین حکمتهاست و تمام موجودات تحت قدرت وی و تسبیحگوی اویند. با دقت در معنای کلامی توحید، به این نتیجه میرسیم که بیش از یک اصل فاعلی در جهان وجودم نیست و بقیه اسباب هستند، در نتیجه متوکّل ضمن اینکه برای رسیدن به موفقیت تلاش میکند، خدا را هم در رسیدن به نتیجه مؤثر میداند و به او اعتماد دارد، چنین فردی اگر موفق نشد، احساس یأس و اضطراب نمیکند و اگر موفق شد دچار غرور و خودخواهی نمیشود؛ چون امور را به خدا اسناد میدهد. - سلطان القرایی، 1381ش، ص - 66
توکل در بعد شناختی در جنبه های زیر قابل توجّه است:
الف - اسناد امور و اتّفاقات به خداوند متعال
اعتماد قلبی به خداوند و اسناد امور و اتّفاقات به باریتعالی در ایجاد آرامش قلبی و درونی موجب میشود اضطراب و تشویش در فرد متوکّل از بین رفته، بهراحتی در راه وصول به نتیجه گام بردارد. از علائم و ویژگیهای افراد متوکّل این است که از رویآورد روزگار به خود نمیبالند و از برگشت و ادبار آن دچار اضطراب و تشویش نمیشوند؛ اینان تا حد امکان برای رسیدن به مطلوب کوشش نموده، نتیجه کار را به خدا واگذار مینمایند و اطمینان دارند که خداوند آنان را در رسیدن به مطلوب یاری خواهد نمود. - غباری بناب، بهار 1377ش، ص - 18
ب - اعتقاد به رزاقیت خداوند
در این جنبه از بُعد شناختی توکل، فرد آنچه در اختیار دارد را از خدا میداند و معتقد است که در آینده نیز خداوند روزی او را تضمین نموده است، به این معنا که خداوند، نصیب و بهره کافی از نعمت و روزی برای او درنظر گرفته، که اگر بکوشد و از ابزارو وسایل لازم استفاده کند، به آن دست خواهد یافت - شجاعی، 1386ش، ص - 40 خداوند در اینباره میفرماید:وَ - مِنْ بﱠهٍدَاِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرﱠها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلﱞکِتابٍفی مُبینٍ - - هود: - 6 و هیچ جنبندهای در زمین نیست مگر]اینکه[روزیش بر عهده خداست، و ]او[ قرارگاه و محلّ مُردنش را میداند. همه ]اینها[ در کتابی روشن ]ثبت[ است.
ج - سود و زیان و بخشش و محرومیت را از سوی خدا دانستن
متوکّل میداند که سود و زیان، بخشش و محرومیت همه در دست خداست و اوست که اصل و اساس این عالم است، در نتیجه چنین اعتقادی است که هرگز چشم طمع به کسی نمیبندد و دست به سوی کسی دراز نمیکند. در قسمتی از پاسخ جبرئیل به این پرسش رسول خدا - ص - که فرمود:ماالتَّوکل» علی االله عزّوجلّ: توکل به خداوند به چه معناست؟« به این حقیقت اشاره
